Luận văn Quản lý xung đột môi trường trong phát triển làng nghề bằng xây dựng khu sản xuất tách biệt và lập quỹ phòng chống ô nhiễm môi trường

Nội dung tài liệu: Luận văn Quản lý xung đột môi trường trong phát triển làng nghề bằng xây dựng khu sản xuất tách biệt và lập quỹ phòng chống ô nhiễm môi trường

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------------------------------- THÂN TRUNG DŨNG QUẢN LÝ XUNG ĐỘT MÔI TRƢỜNG TRONG PHÁT TRIỂN LÀNG NGHỀ BẰNG XÂY DỰNG KHU SẢN XUẤT TÁCH BIỆT VÀ LẬP QUỸ PHÒNG CHỐNG Ô NHIỄM MÔI TRƢỜNG (Nghiên cứu trường hợp Làng nghề sơn mài Hạ Thái - Duyên Thái -Thường Tín - Hà Nội) LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ Hà Nội-2009 1
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN THÂN TRUNG DŨNG QUẢN LÝ XUNG ĐỘT MÔI TRƢỜNG TRONG PHÁT TRIỂN LÀNG NGHỀ BẰNG XÂY DỰNG KHU SẢN XUẤT TÁCH BIỆT VÀ LẬP QUỸ PHÕNG CHỐNG Ô NHIỄM MÔI TRƢỜNG (Nghiên cứu trường hợp Làng nghề sơn mài Hạ Thái - Duyên Thái -Thường Tín - Hà Nội) LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ KH&CN Mã số: 60.34.72 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. TRỊNH HOÀ BÌNH Hà Nội-2009 2
3. LỜI CẢM ƠN Để có được luận văn này, tác giả xin chân thành bày tỏ lòng cảm tạ và biết ơn tập thể, cá nhân các Thầy, Cô trong và ngoài Khoa khoa học quản lý - Trường Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn: PGS,TS Vũ Cao Đàm, PGS,TS Phạm Ngọc Thanh, TS.Trần Văn Hải, TS. Mai Hà, TS. Đào Thanh Trường v .v đã trang bị cho tôi những kiến thức quý báu, hướng dẫn và hình thành nên ý tưởng nghiên cứu cho đề tài luận văn. Đặc biệt, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới TS.Trịnh Hoà Bình - Viện Xã hội học - Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, thầy hướng dẫn, người đã trực tiếp giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu, thực hiện luận văn này. Tôi cũng xin trân trọng cảm ởn các Thủ trưởng và tập thể khoa Công tác Đảng, Công tác chính trị, Học viện Hậu cần, nơi tôi công tác, đã giúp đỡ, tạo điều kiện về thời gian và động viên để tôi hoàn thành nghiên cứu này. Xin gửi lời cảm ơn đến bạn bè, đồng nghiệp, những người thân trong gia đình đã động viên, giúp đỡ tôi theo học và hoàn thành khoá học này. Hà Nội, tháng 10 năm 2009 Học viên Thân Trung Dũng 3
4. MỤC LỤC PHẦN I. MỞ ĐẦU .................................................................................................... 8 1. Tính cấp thiết của đề tài ....................................................................................... 8 2. Lịch sử nghiên cứu ................................................................................................ 9 2.1. Tình hình nghiên cứu ở nƣớc ngoài ................................................................. 9 2.2. Tình hình nghiên cứu trong nƣớc ................................................................... 12 3. Mục tiêu và nhiệm vụ của nghiên cứu ............................................................... 15 3.1. Mục tiêu nghiên cứu ....................................................................................... 15 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................................... 16 4. Khách thể và phạm vi nghiên cứu ..................................................................... 16 4.1. Khách thể nghiên cứu ..................................................................................... 16 4.2. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................................ 16 5. Vấn đề nghiên cứu ............................................................................................... 16 6. Giả thuyết nghiên cứu ......................................................................................... 17 7. Phƣơng pháp nghiên cứu .................................................................................... 17 7.1. Phƣơng pháp tiếp cận ..................................................................................... 17 7.2. Phƣơng pháp thu thập thông tin cụ thể .......................................................... 18 8. Luận cứ chứng minh ........................................................................................... 18 9. Cấu trúc luận văn ................................................................................................ 19 PHẦN II. NỘI DUNG CHÍNH CỦA LUẬN VĂN ............................................... 20 CHƢƠNG 1. CỞ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI .................................................... 20 1.1 Xung đột và các khái niệm liên quan .............................................................. 20 1.1.1. Khái niệm xung đột ..................................................................................... 20 1.1.2. Các dạng xung đột ....................................................................................... 21 1.1.3. Các đƣơng sự xung đột ............................................................................... 22 4
5. 1.1.4. Cách thức xử lý xung đột ............................................................................ 22 1.1.5. Các nguyên nhân xung đột .......................................................................... 24 1.1.6. Các hậu quả của xung đột ........................................................................... 25 1.2. Xung đột môi trƣờng và các khái niệm liên quan ......................................... 26 1.2.1 Khái niệm xung đột môi trƣờng ................................................................... 26 1.2.2. Đặc điểm của xung đột môi trƣờng ............................................................. 28 1.2.3. Các dạng xung đột môi trƣờng .................................................................... 28 1.2.4. Các đƣơng sự trong xung đột môi trƣờng ................................................... 30 1.2.5. Nguyên nhân xung đột môi trƣờng ............................................................. 31 1.2.6. Các biện pháp công cụ chủ yếu giải quyết xung đột môi trƣờng ................ 33 1.3. Môi trƣờng và các khái niệm liên quan ......................................................... 37 1.3.1. Môi trƣờng .................................................................................................. 37 1.3.2. Ô nhiễm môi trƣờng .................................................................................... 38 1.4. Quản lý và các khái niệm liên quan................................................................ 38 1.4.1. Quản lý ........................................................................................................ 38 1.4.2. Quản lý môi trƣờng ..................................................................................... 40 1.4.3. Quản lý xung đột môi trƣờng ...................................................................... 41 1.4.4. Các công cụ quản lý môi trƣờng ................................................................. 41 1.5. Làng nghề và một số khái niệm liên quan ..................................................... 42 1.5.1. Làng nghề .................................................................................................... 42 1.5.2. Khái niệm cộng đồng .................................................................................. 43 1.5.3. Khái niệm khu sản xuất tách biệt ................................................................ 44 1.5.4. Quỹ phòng chống ô nhiễm môi trƣờng ....................................................... 44 5
6. 1.6. Hƣớng tiếp cận và lý thuyết áp dụng vào luận văn ...................................... 44 1.6.1. Lý thuyết về xung đột xã hội ...................................................................... 44 1.6.2. Tiếp cận chính sách trong quản lý xung đột môi trƣờng ............................ 44 1.6.3. Tiếp cận xã hội học ..................................................................................... 46 1.6.4. Lý thuyết về mô hình “tam giác” (delta) trong quản lý môi trƣờng ........... 47 CHƢƠNG 2. HIỆN TRẠNG XUNG ĐỘT MÔI TRƢỜNG TẠI LÀNG NGHỀ SƠN MÀI HẠ THÁI ............................................................................................... 50 2.1. Đặc điểm tình hình kinh tế - xã hội của địa bàn khảo sát ............................ 50 2.1.1. Điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội của làng nghề ................................. 50 2.1.2. Vài nét về lịch sử phát triển và hoạt động ngành nghề của làng nghề ........ 52 2.1.3. Quy mô, hình thức và địa điểm sản xuất sản xuất làng nghề ...................... 53 2.1.4. Vai trò của làng nghề đối với sự phát triển kinh tế - xã hội của địa phƣơng ............................................................................................................................... 53 2.2. Đôi nét về hiện trạng xung đột môi trƣờng giữa các nhóm xã hội trong cộng đồng làng nghề Sơn Mài Hạ Thái ................................................................. 56 2.2.1. Xung đột môi trƣờng giữa các nhóm xã hội trong làng nghề ..................... 56 2.2.2. Xung đột môi trƣờng giữa nhóm làm nghề và nhóm không làm nghề ....... 61 2.2.3. Xung đột môi trƣờng giữa nhóm làm nghề với nhau .................................. 64 2.2.4. Xung đột giữa hoạt động sản xuất với mỹ quan, văn hoá làng nghề. ......... 66 2.2.5. Xung đột giữa ngƣời dân làng nghề với bộ máy quản lý môi trƣờng xã/thôn. .................................................................................................................. 67 2.3. Nguyên nhân dẫn tới tình trạng xung đột môi trƣờng làng nghề ............... 68 6
7. CHƢƠNG 3. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ XUNG ĐỘT MÔI TRƢỜNG VÀ GIẢI PHÁP QUẢN LÝ XUNG ĐỘT MÔI TRƢỜNG TRONG PHÁT TRIỂN LÀNG NGHỀ SƠN MÀI HẠ THÁI ........................................................ 72 3.1. Thực trạng quản lý xung đột môi trƣờng trong sự phát triển làng nghề sơn mài Hạ Thái ............................................................................................................. 72 3.1.1. Hệ thống quản lý môi trƣờng làng nghề ..................................................... 72 3.1.2. Một số biện pháp giải quyết xung đột và quản lý môi trƣờng làng nghề đã thực hiện tại làng nghề sơn mài Hạ Thái .............................................................. 75 3.1.3. Thực trạng quản lý xung đột môi trƣờng bằng xây dựng khu sản xuất tách biệt và lập quỹ phòng chống ô nhiễm môi trƣờng ................................................ 85 3.2. Giải pháp quản lý xung đột môi trƣờng ở làng nghề sơn mài Hạ Thái ....104 3.2.1. Quan điểm và định hƣớng quản lý xung đột môi trƣờng ..........................104 3.2.2. Các giải pháp quản lý môi trƣờng cụ thể ở làng nghề sơn mài Hạ Thái...106 3.2.3. Giải pháp quản lý xung đột môi trƣờng làng nghề bằng xây dựng khu sản xuất tách biệt và lập quỹ phòng chống ô nhiễm môi trƣờng. ..............................107 PHẦN III. KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ....................................................109 1. Kết luận ..............................................................................................................109 2. Khuyến nghị .......................................................................................................112 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 7
8. PHẦN I. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hiện nay, ô nhiễm môi trƣờng đang là vấn đề cấp bách mang tính toàn cầu. Trong khi ở các nƣớc công nghiệp hiện đại đang quan tâm lo lắng nhiều đến sự ô nhiễm môi trƣờng từ các nhà máy điện, hoá chất, từ các lò phản ứng hạt nhân nguyên tử, hoặc các chất thải công nghiệp, thì ở Việt Nam nỗi quan ngại đó lại đƣợc xuất phát ngay từ các làng nghề. Chủ đề môi trƣờng trong các làng nghề đã đƣợc bàn đến khá nhiều ở nƣớc ta, trong đó nội dung đƣợc bàn nhiều nhất là thực trạng ô nhiễm môi trƣờng, những nguyên nhân công nghệ của ô nhiễm, nhận thức của con ngƣời dẫn tới ô nhiễm. Mặc dù vậy, chủ đề XĐMT làng nghề lại chƣa đƣợc đề cập nhiều trong các nghiên cứu, đặc biệt là những nghiên cứu chuyên sâu về các giải pháp quản lý XĐMT trong quá trình phát triển làng nghề. Rất cần nêu lên rằng, trong thực tế đã có nhiều giải pháp đƣợc sử dụng để giải quyết vấn đề ô nhiễm môi trƣờng, cũng nhƣ quản lý XĐMT làng nghề, song chƣa có giải pháp nào thực sự hiệu quả. XĐMT trong làng nghề diễn ra rất phức tạp, do vậy xử lý nó là vấn đề hết sức khó khăn. Một điều đáng lƣu ý nữa là xử lý xung đột giữa cộng đồng dân cƣ làng nghề với các doanh nghiệp làm nghề đã khó, song xử lý XĐMT trong nội bộ công đồng làng nghề còn khó khăn nhiều hơn. “Bởi vì, XĐMT giữa cộng đồng dân cư với các doanh nghiệp làm nghề là dạng xung đột giữa hai đương sự đối chọi trực tiếp với nhau về quyên lợi, còn xung đột trong nội bộ cư dân làng nghề thì không có “chiến tuyến” rõ ràng, bởi vì người bị hại môi trường với người gây hại có khi lại là một, hoặc người bị hại lại bị ràng buộc bởi những quan hệ kinh tế hoặc quan hệ huyết thống với người gây hại. Vì vậy, XĐMT luôn tiềm ẩn và sẽ bộc lộ một cách rất mạnh mẽ trong một số tình huống đột biến nào đó. XĐMT trong làng nghề là một nội dung bao trùm trong các biện pháp quản lý môi trường” [29]. Mặt khác, ở hầu hết các làng nghề, vấn đề lợi ích kinh tế vẫn đƣợc đặt lên 8
9. trên vấn đề BVMT và sức khoẻ cộng đồng, điều này dẫn đến những mâu thuẫn và xung đột trong cộng đồng. Vấn đề đặt ra là: làm thế nào để tránh ô nhiễm môi trƣờng hay quản lý đƣợc XĐMT trong khi vẫn duy trì tốt sự tồn tại và phát triển của làng nghề. Vì vậy, nghiên cứu quản lý XĐMT trong quá trình phát triển làng nghề có ý nghĩa thiết thực không chỉ về lý luận mà cả thực tiễn khi xem xét các giải pháp quản lý XĐMT. Với tất cả những lý do trên, tác giả lựa chọn và tiến hành nghiên cứu đề tài “Quản lý xung đột môi trường trong phát triển làng nghề bằng xây dựng khu sản xuất tách biệt và lập quỹ phòng chống ô nhiễm môi trường”. (Nghiên cứu trường hợp làng nghề sơn mài Hạ Thái, xã Duyên Thái, huyện Thường Tín, Thành phố Hà Nội). 2. Lịch sử nghiên cứu 2.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài XĐMT từ lâu đã là một chủ đề quan trọng của nhiều ngành khoa học nhƣ triết học, xã hội học, tâm lý học, luật học, quản lý học, quốc tế học Nhiều học giả nổi tiếng đã viết về chủ đề này nhƣ Karl Marx, Marx Weber, Georg Simmel Các nghiên cứu của các tác giả này đã cung cấp cơ sở lý thuyết tƣơng đối hoàn chỉnh cũng nhƣ những thực tiễn đa dạng, phong phú về xung đột, XĐMT. Karl Marx (1818-1883) đã đƣa ra thuyết xung đột giai cấp theo đó, với sự phát triển của phân công lao động và sở hữu xã hội sẽ hình thành nên các giai cấp khác nhau bên trong một xã hội với những vị thế khác nhau trong quá trình sản xuất của xã hội mà trƣớc hết là sự chiếm hữu hay không chiếm hữu các phƣơng tiện sản xuất nhƣ máy móc, nguyên liệu và đất đai. Điều này dẫn tới sự bất bình đẳng giữa các giai cấp, sự quan tâm khác nhau và đối kháng với việc nên giữ lại hay phải thay đổi những dạng thống trị và sở hữu đang tồn tại. Các cuộc đấu tranh giai cấp này có thể trì hoãn và thay thế bằng các 9
10. dạng và mặt trận mới nhờ đó thúc đẩy quá trình phát triển của lịch sử nhƣng về cơ bản không giải quyết đƣợc trong khuôn khổ các xã hội có giai cấp. Chỉ có sự loại bỏ mọi mâu thuẫn giai cấp trong một xã hội tƣơng lai không có sở hữu cá nhân về phƣơng tiện sản xuất, không có thống trị và phân công lao động xã hội thì động lực cho các quyền lợi cá nhân và xung đột xã hội mới đƣợc giải toả. Marx Weber (1864 -1918) cho rằng, xung đột xã hội có những ý nghĩa rất khác nhau. Nó tuỳ thuộc vào quyền lợi giai cấp do thị trƣờng môi giới, nhu cầu khác biệt của các cộng đồng xã hội hay quyền lợi, quyền lực của các Đảng. Ông đã mở ra một cách đặt vấn đề quan trọng và mới mẻ cho thuyết xung đột: vấn đề không phải chỉ còn là sự phá vỡ những cấu trúc xã hội đang tồn tại thông qua xung đột hay là quan hệ quyền lực cuối cùng không có tính xã hội, giữa hai ngƣời hành động là hành động xung đột xã hội mà nó tìm thấy đƣợc ý nghĩa của mình trong khuôn khổ một thể chế thống trị, nếu không liên hệ với ý nghĩa này sẽ không hiểu một cách đầy đủ đƣợc về xung đột xã hội. Georg Simmel (1858-1918), đã đƣa ra các đặc trƣng hình thức của quan hệ xung đột mà không chú ý tới nguyên nhân và mục đích của xung đột. Ông cho rằng xung đột không chỉ là kết quả không tránh khỏi của các cấu trúc xã hội hay động cơ cần thiết cho lịch sử, mà là thành phần cấu thành trung tâm của chính quá trình xã hội và đối tƣợng độc lập của phân tích xã hội học. Thực tế, xã hội đƣợc tạo thành từ sự tồn tại của hai quá trình trái ngƣợc nhau đó là: kết hợp và phân ly. Quá trình kết hợp hƣớng tới việc tạo ra cộng đồng thống nhất. Còn quá trình phân ly có bản chất đối kháng thể hiện ở xung đột và phân tách các đơn vị xã hội. Đây là hai quá trình đều cần thiết nhƣ nhau đối với sự tồn tại của các hệ thống xã hội, nên xung đột không còn đƣợc coi là hiện tƣợng giới hạn ở các xã hội có giai cấp mà phải là những dạng cơ bản và phổ biến của quan hệ xã hội. Lewis Coser đề nghị từ bỏ việc ƣu tiên liên hệ tới sự hội nhập và ổn định trong khuôn khổ việc phân tích chức năng và hãy đặt câu hỏi về các chức 10