Luận văn Nghiên cứu tổ chức lãnh thổ công nghiệp Thành phố Hồ Chí Minh thời kì công nghiệp hoá hiện đại hoá

Nội dung tài liệu: Luận văn Nghiên cứu tổ chức lãnh thổ công nghiệp Thành phố Hồ Chí Minh thời kì công nghiệp hoá hiện đại hoá

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ Hồ CHÍ MINH HOÀNG CÔNG DŨNG NGHIÊN CỨU TỔ CHỨC LÃNH THỔ CÔNG NGHIỆP TP. HỒ CHÍ MINH THỜI KÌ CÔNG NGHIỆP HOÁ - HIỆN ĐẠI HOÁ Chuyên ngành : Địa lí học (Trừ Địa lí tự nhiên) Mã số: 60 31 95 LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ HỌC Hướng dẫn khoa học: PGS.TS.Phạm Xuân Hậu TP. HỒ CHÍ MINH – 2006
2. LỜI CÁM ƠN Trong quá trình nghiên cứu thực hiện hoàn thành luận văn, tác giả đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình của các thầy cô, các giáo sư giảng dạy các chuyên đề, giúp cho tác giả thu họach được rất nhiều kiến thức cần thiết và bể ích. Tác giả luận văn xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến thầy hướng dẫn khoa học PGS. TS. Phạm Xuân Hậu đã tận tình chỉ dẫn trong suốt thời gian thực hiện và hoàn thành luận văn, cảm ơn Ban Giám hiệu Trường ĐHSP, NXBGD, Phòng Công nghệ và Sau đại học, Khoa Địa lí đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tác giả hoàn thành luận văn, cảm ơn sâu sắc đến các sở, ban, ngành : - Sở Công nghiệp. - Viện Kinh tế TP. Hồ Chí Minh. - Sở Tài nguyên môi trường. - Ban Quản lí các khu khu chế xuất và khu công nghiệp. - Viện Quy hoạch Đô thị. - Cục Thống kê Thành phố Hồ Chí Minh, đã cung cấp các tư liệu quý giá cho tác giả trong quá trình thực hiện đề tài nghiên cứu của mình; cám ơn những người thân trong gia đình và bạn bè đồng nghiệp đã chia sẻ khó khăn, động viên trong quá trình hoàn thành luận văn. Tác giả luận văn Hoàng Công Dũng
3. MỤC LỤC L0T ỜI CÁM ƠN 0T ...................................................................................................... 2 M0T ỤC LỤC0T ............................................................................................................ 3 DANH0T MỤC CHỮ VIẾT TẮT 0T .......................................................................... 7 M0T Ở ĐẦU0T .............................................................................................................. 8 1.Tính0T cấp thiết của đề tài0T ....................................................................................... 8 2.M0T ục tiêu, nhiệm vụ và giới hạn đề tài0T ................................................................. 9 2.1.M0T ục tiêu0T ........................................................................................................... 9 2.2.Nhi0T ệm vụ 0T ......................................................................................................... 9 2.3.Gi0T ới hạn phạm vi nghiên cứu0T ......................................................................... 9 3.L0T ịch sử nghiên cứu vấn đề TCLTCN0T ................................................................ 10 3.1.Trên0T thế giới0T .................................................................................................. 10 3.2.0T Ở Việt Nam và TP. HCM0T .............................................................................. 10 4.Quan0T điểm và phương pháp nghiên cứu0T ........................................................... 12 4.1.Quan0T điểm nghiên cứu 0T ................................................................................. 12 4.1.1.Quan0T điểm tổng hớp lãnh thổ0T ............................................................... 12 4.1.2.Quan0T điểm hệ thống0T .............................................................................. 13 4.1.3.Quan0T điểm lịch sử viễn cảnh0T ................................................................ 13 4.1.4.Quan0T điểm sinh thái và phát triển bền vững 0T ........................................ 14 4.2.Phương0T pháp nghiên cứu0T ............................................................................. 14 4.2.1.Phương0T pháp thống kê0T .......................................................................... 14 4.2.2.Phương0T pháp phân tích, so sánh0T .......................................................... 15 4.2.3.Phương0T pháp thực địa0T ........................................................................... 15 4.2.4.Phương0T pháp bản đồ, biểu đồ0T ............................................................... 15 3
4. 4.2.5.Phương0T pháp dự báo0T ............................................................................. 16 4.2.6.Phương0T pháp hệ thống thông tin địa lí (GIS)0T ...................................... 16 5.C0T ấu trúc luận văn0T ................................................................................................ 16 CHƯƠNG0T 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN TỔ CHỨC LÃNH THỔ CÔNG NGHIỆP0T ............................................................................................................................. 17 1.1.T0T ổng quan0T ......................................................................................................... 17 1.1.1.Tính0T khách quan của TCLTCN0T ................................................................ 17 1.1.2.Các0T khái niêm, lí thuyết liên quan0T ............................................................ 17 1.1.2.1.Khái0T niệm không gian0T ........................................................................ 17 1.1.2.2.Cơ0T sở của tổ chức không gian sản xuất 0T ............................................ 18 1.1.2.3.M0T ột số khái niệm và nội dung về tổ chức không gian0T ...................... 19 1.2.T0T ổ chức lãnh thổ công nghiệp0T ...................................................................... 27 1.2.1.T0T ập trung công nghiệp theo lãnh thổ0T ....................................................... 27 1.2.2.Quá0T trình tập trung công nghiệp theo lãnh thổ0T ....................................... 28 1.2.3.H0T ệ thống phân vi tổ chức lãnh thổ công nghiệp0T ...................................... 28 1.2.3.1.Đi0T ểm công nghiệp 0T ............................................................................... 29 1.2.3.2.C0T ụm công nghiệp 0T ................................................................................ 29 1.2.3.3.KCN0T (khu công nghiệp tập trung)0T ..................................................... 29 1.2.3.4.KCX0T (khu chế xuất)0T ............................................................................ 31 1.2.3.5.KCNC0T (Khu công nghệ cao)0T .............................................................. 34 1.2.3.6.Trung0T tâm công nghiệp0T ...................................................................... 34 1.2.3.7.Vùng0T công nghiệp 0T ............................................................................... 34 1.3.Kinh0T nghiệm tổ chức phát triển KCN và KCX ở một số nước và vùng lãnh thổ châu Á0T ............................................................................................................... 35 1.3.1.0T Ở Đài Loan0T ................................................................................................. 35 4
5. 1.3.2.0T Ở Thái Lan0T ................................................................................................. 36 1.3.3.0T Ở Malaysia0T ................................................................................................. 37 1.3.4.0T Ở Hàn Quốc0T ............................................................................................... 38 1.3.5.0T Ở Trung Quốc0T ............................................................................................ 38 CHƯƠNG0T 2: THỰC TRẠNG TỔ CHỨC LÃNH THỔ CÔNG NGHIỆP THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH 0T ........................................................................ 40 2.1.Sơ0T lược quá trình phát triển CN0T ..................................................................... 40 2.2.Công0T nghiệp TP. HCM trong bối cảnh phát triển công nghiệp cả nước0T .... 41 2.3.Th0T ực trạng tổ chức lãnh thổ CN TP. Hồ Chí Minh0T ...................................... 45 2.3.1.S0T ự chuyển dịch cơ cấu CN0T ........................................................................ 45 2.3.2.T0T ổ chức LTSXCN theo ngành0T ................................................................... 48 2.3.3.T0T ổ chức LTSXCN theo thành phần kinh tế0T .............................................. 57 2.3.4.Các0T hình thức tổ chức lãnh thổ SXCN ở TP. HCM0T ................................. 62 2.4.Nh0T ững vấn đề rút ra từ nghiên cứu thực trạng TCLTCN TP. HCM0T ......... 73 CHƯƠNG0T 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP TỔ CHỨC LÃNH THỔ CÔNG NGHIỆP TP. HCM THỜI KÌ CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA 0T .................................................................................................................... 77 3.1.Nh0T ững cơ sở chính để định hướng0T .................................................................. 77 3.1.1.Nh0T ận thức bối cảnh quốc tế và các xu hướng phát triển0T ......................... 77 3.1.2.Nhân0T thức các nguồn lực0T .......................................................................... 80 3.1.3.Hi0T ện trạng phát triển công nghiệp TP. HCM0T ........................................... 82 3.1.4.Đ0T ịnh hướng phát triển KTXH TP. Hồ Chí Minh đến năm 2020 0T ............ 83 3.2.Đ0T ịnh hướng tổ chức lãnh thổ CN TP. Hồ Chí Minh đến năm 20200T ............ 86 3.2.1.Đ0T ịnh hướng phát triển các ngành công nghiệp0T ....................................... 86 3.2.2.Đ0T ịnh hướng đầu tư phát triển công nghiệp TP. Hồ Chí Minh0T ............... 90 5
6. 3.2.3.Hư0T ớng TCLTCN TP. Hồ Chí Minh0T .......................................................... 91 3.3.Gi0T ải pháp phát triển KCN, KCX, KCNC, CCN0T ........................................... 98 3.3.1.Các0T giải pháp0T .............................................................................................. 98 3.3.2.Đ0T ề xuất và kiến nghị0T ................................................................................ 103 K0T ẾT LUẬN 0T ...................................................................................................... 106 V0T ề lí luận0T ............................................................................................................... 106 V0T ề thực trạng TCLTCN TP. HCM0T .................................................................... 106 TÀI0T LIỆU THAM KHẢO 0T .............................................................................. 109 PH0T Ụ LỤC0T ......................................................................................................... 112 PH0T Ụ LỤC 1: CÁC CCN, KCN ĐANG HOẠT ĐỘNG ĐỀ NGHỊ GIỮ LẠI0T . 112 PH0T Ụ LỤC 2: CÁC KCN ĐỀ NGHỊ PHÁT TRIỂN ĐẾN 20200T ....................... 113 PH0T Ụ LỤC 3 : DÂN SỐ VÀ BIẾN ĐỘNG DÂN SỐ TP. HỒ CHÍ MINH0T ....... 113 PH0T Ụ LỤC 4 : THÔNG KÊ LAO ĐỘNG0T ........................................................... 114 PH0T Ụ LỤC 5 : DÂN SỐ VÀ BIÊN ĐỘNG DÂN SỐ NAM, NỮ TP. HCM0T ..... 115 6
7. DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT CN : Công nghiệp CCN: Cụm công nghiệp GTSXCN: Giá trị sản xuất công nghiệp GTNK: Giá trị nhập khẩu GTXK: Giá trị xuất khẩu KTXH: Kinh tế - xã hội KCN: Khu công nghiệp KCNC: Khu công nghệ cao KCX Khu chế xuất TCLTCN: Tổ chức lãnh thổ công nghiệp TP. HCM: Thành phố Hồ Chí Minh SXCN: Sản xuất công nghiệp VKTTĐPN: Vùng Kinh tế trọng điểm phía 7
8. MỞ ĐẦU 1.Tính cấp thiết của đề tài Công nghiệp là ngành kinh tế động lực trong quá trình CNH và HĐH đất nước, Công nghiệp giữ vai trò thúc đẩy nền kinh tế - xã hội phát triển đối với mỗi quốc gia. Tổ chức lãnh thể công nghiệp khoa học, hợp lí sẽ thúc đẩy sự phát triển nhanh không chỉ đối với ngành công nghiệp mà còn thúc đẩy sự phát triển nhanh chóng nến kinh tế - xã hội của đất nước. Việt Nam là một quốc gia chưa thoát khỏi tình trạng kém phát triển, đang trên con đường CNH và HĐH, phấn đấu đến năm 2020 cơ bản trở thành nước công nghiệp, có thu nhập trung bình (2500 - 2700 USD/người). Vì vậy, công nghiệp Việt Nam đang phát triển với tốc độ nhanh, trong đó, các KCN, KCX ngày càng tăng cả về số lượng, chất lượng và mở rộng quy mô diện tích lãnh thể, quy mô giá trị sản lượng công nghiệp. Tuy nhiên, các KCN, KCX của nước ta phân bố chưa thật hợp lí, chưa tạo được mối quan hệ hợp tác hỗ trợ lẫn nhau, tình trạng ô nhiễm môi trường còn phổ biến, phát triển công nghiệp chưa gắn liền với xử lí chất thải để bảo vệ môi trường. Để công nghiệp phát triển mạnh, đem lại hiệu quả cao cả về mặt KTXH và môi trường thì cần phải TCLTCN một cách khoa học, hợp lí. TP. HCM - trung tâm công nghiệp lớn nhất cả nước, phát huy được các điều kiện thuận lợi về vị trí địa lí, tiềm lực kinh tế... nên đã tạo được lợi thế so sánh rất lớn cho sự phát triển công nghiệp Thành phố. Công nghiệp TP. HCM đã có nhiều đóng góp tích cực vào sự nghiệp CNH - HĐH đất nước. Công nghiệp TP. HCM chiếm vị trí đặc biệt quan trọng trong VKTTĐPN cũng như cả nước (chiếm 23,55% GTSXCN cả nước năm 2005). Nhưng để phát huy mạnh mẽ tiềm lực kinh tế của TP. HCM, phát huy vai trò đầu tàu trong phát triển công nghiệp, đòi hỏi Thành phố cần có sự nghiên cứu, phân tích đánh giá chính xác các nguồn lực, để TCLTCN một cách tối ưu. Đặc biệt, sau khi nước ta gia nhập WTO, cơ hội và thách thức luôn là sức ép căng thẳng, đòi hỏi phải làm gì, làm như thế nào để vượt lên, để tăng trương cao và phát triển bền vững? Một trong những mấu chốt nhằm huy động tổng hợp sức mạnh của mọi nguồn lực, đó chính là tổ chức không gian lãnh thổ công nghiệp một cách khoa học, hợp lí. Đề tài : "Nghiên cứu tổ chức lãnh thổ công nghiệp TP. Hồ Chí Minh thời kì công nghiệp hóa - hiện đại hóa " có ý nghĩa lí luận và thực tiễn, nhằm góp phần nâng cao 8
9. hiệu quả KTXH và môi trường của ngành công nghiệp TP. HCM trong thời kì CNH và HĐH. 2.Mục tiêu, nhiệm vụ và giới hạn đề tài 2.1.Mục tiêu -Nghiên cứu hiện trạng công nghiệp TP. HCM, (sự tăng trưởng, phát triển theo ngành, theo thành phần kinh tế và theo lãnh thổ, nghiên cứu những thành tựu và khó khăn của công nghiệp Thành phố) Đề xuất định hướng và giải pháp TCLTCN hợp lí nhằm khai thác có hiệu quả những ưu thế để TP. HCM thực sự là trung tâm công nghiệp lớn của cả nước. 2.2.Nhiệm vụ -Tổng quan có chọn lọc cơ sở lí luận TCLTCN, qua đó, rút ra lí luận liên quan đến TCLTCN, nhằm góp phần TCLTCN TP. HCM. -Tổng hợp và xử lí các số liệu liên quan đến phát triển và phân bố công nghiệp TP. HCM, đánh giá sự phát triển, tăng trưởng và phân bố CN. -Định hướng TCLTCN hợp lí để có hiệu quả cao hơn. 2.3.Giới hạn phạm vi nghiên cứu TCLTCN TP. HCM liên quan đến mọi mặt của nền công nghiệp đa ngành, từ cơ cấu ngành, nhóm ngành, ngành mũi nhọn, ngành chủ lực đến phân bố, hướng phát triển, điều chỉnh, mở rộng các KCN, KCX, KCNC. Trong khuôn khổ luận văn Thạc sĩ, do còn nhiều hạn chế, nên đề tài giới hạn ở một số nội dung chính sau đây : -VU ề nội dung:U + Nghiên cứu một số khái niệm, lí thuyết liên quan TCLTCN. + Nghiên cứu thực trạng công nghiệp TP. HCM trên bình diện tổng thể về phát triển, tăng trưởng theo ngành, theo thành phần kinh tế và theo lãnh thổ. Qua đó, xác định các lợi thế và những hạn chế trong TCLTCN TP. HCM. + Định hướng TCLTCN đến năm 2020. -Về không gian: 9
10. Nghiên cứu hiện trạng tổ chức lãnh thổ công nghiệp TP. HCM. Trong đó, quan tâm nhiều hơn đến không gian phát triển và phân bố các KCN, KCX, KCNC ở TP. HCM. Mặt khác, nghiên cứu cũng gắn với không gian cơ sở hạ tầng và giao thông nối liền hệ thống KCN, khu vực phụ cận trong VKTTĐPN. -Thời gian: Luận văn nghiên cứu TCLTCN TP. HCM trong thời kì 1995 đến 2005, trong đó tập trung chính vào giai đoạn 2001 - 2005. Yếu tố thời gian được coi như một tiêu chí không thể thiếu trong TCLTCN theo hướng CNH, HĐH. 3.Lịch sử nghiên cứu vấn đề TCLTCN 3.1.Trên thế giới Trên thế giới, có nhiều lí thuyết về phát triển và tổ chức không gian công nghiệp, trong đó, một số quan điểm chủ yếu dựa vào các nhân tố khách quan gắn liền với cơ cấu nguồn nội lực lẫn ngoại lực của từng vùng, từng quốc gia và đặc điểm kinh tế - kĩ thuật cụ thể của từng ngành công nghiệp ; những quan điểm còn lại đặt nền tảng vào hành vi của các nhà đầu tư. Các lí thuyết phân bố công nghiệp tối ưu đầu tiên được nghiên cứu do Alírer Weber (1909) đưa ra, sau đó được các tác giả Greenhut (1956) và Smith (1981) cải thiện. Lí thuyết vị trí phân bố cồng nghiệp tối ưu quan tâm đến hai yếu tố đầu vào và đầu ra. Ngoài ra, còn lí thuyết hành vi do CTKelly (1989) và Smith (1995) đưa ra, phân tích cơ cấu của đơn vị có nhu cầu lựa chọn địa điểm đầu tư và tạo những liên kết. Mỗi lí thuyết đều có cơ sở riêng, có giá trị nhất định trong điều kiện hoàn cảnh đương thời ; song dường như chưa có lí thuyết nào cân nhắc đúng nghĩa yếu tố thời gian - mà trong đó khoa học - công nghệ phát triển như vũ bão - làm lu mờ và nhấn chìm cái cũ, làm xuất hiện và tăng trưởng nhanh cái mới hầu khắp các ngành sản xuất công nghiệp. 3.2.Ở Việt Nam và TP. HCM Ở nước ta nói chung và TP. HCM nói riêng, vấn đề nghiên cứu tổ chức lãnh thổ công nghiệp đã được nhiều nhà khoa học cũng như các nhà quản lí quan tâm nghiên cứu, đã có các công trình tiêu biểu sau đây: "Nghiên cứu đánh giá toàn bộ KCX ở Việt Nam" PGS Văn Thái năm 1995, công 10