Luận văn Nghiên cứu tác động của một số hiện tượng thiên tai tới sản xuất nông nghiệp và sinh kế của cộng đồng dân cư tại huyện Mai Sơn, tỉnh Sơn La trong bối cảnh biến đổi khí hậu

Nội dung tài liệu: Luận văn Nghiên cứu tác động của một số hiện tượng thiên tai tới sản xuất nông nghiệp và sinh kế của cộng đồng dân cư tại huyện Mai Sơn, tỉnh Sơn La trong bối cảnh biến đổi khí hậu

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN PHAN NGỌC ANH NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA MỘT SỐ HIỆN TƢỢNG THIÊN TAI TỚI SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP VÀ SINH KẾ CỦA CỘNG ĐỒNG DÂN CƢ TẠI HUYỆN MAI SƠN, TỈNH SƠN LA TRONG BỐI CẢNH BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU LUẬN VĂN THẠC SĨ Hà Nội – 2016
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN KHOA MÔI TRƢỜNG PHAN NGỌC ANH NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA MỘT SỐ HIỆN TƢỢNG THIÊN TAI TỚI SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP VÀ SINH KẾ CỦA CỘNG ĐỒNG DÂN CƢ TẠI HUYỆN MAI SƠN, TỈNH SƠN LA TRONG BỐI CẢNH BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU LUẬN VĂN THẠC SĨ Ngành Môi trƣờng và Phát triển bền vững Mã số: Thí điểm Cán bộ hƣớng dẫn: PGS.TSKH. Nguyễn Xuân Hải Hà Nội - 2016
3. LỜ I CẢM ƠN Đầu tiên, học viên xin bày tỏ lòng tri ân và kính trọng tới PGS. Nguyễn Xuân Hải – Trưởng khoa Môi trường, Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc Gia Hà Nội. Thầy là người đã trực tiếp hướng dẫn học viên trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Học viên xin được gửi tới thầy lòng biết ơn sâu sắc vìđã luôn tạo điều kiện về thời gian và tài liệu cũng như sự hướng dẫn, giúp đỡ tận tình để học viên luôn đạt được kết quả nghiên cứu tốt nhất. Trong quá trình thực hiện luận văn, học viên cũng nhận được sự giúp đỡ, chỉ bảo và học hỏi được rất nhiều từ các anh chị thuộc đề tài KHCN – TB.03T/13-18, Chương trình “Khoa học và Công nghệ phục vụ phát triển bền vững vùng Tây Bắc”và các cán bộ thuộc Trung tâm Nghiên cứu Quan trắc và Mô hình hoá Môi trường. Học viên xin cảm ơn sự giúp đỡ chân thành và nhiệt tình đó. Để hoàn thành khóa luận này, học viên cũng xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo, cán bộ của Khoa Môi trường, Trường Đại học Khoa học Tự nhiên đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để học viên hoàn thành luậnvăn này. Cuối cùng, học viên xin được gửi lời cảm ơn sâu sắc tới người thân trong gia đình: bố me, anh chị và bạn bè đã luôn giúp đỡ, ủng hộ, động viên và chia sẻ những khó khăn, thuận lợi về cả vật chất lẫn tinh thần trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn của học viên. Hà Nội, ngày 01tháng 12 năm 2016 Học viên Phan Ngọc Anh
4. MỤC LỤC LỜ I CẢM ƠN ................................................................................................................. i DANH MUC̣ HÌNH VẼ ................................................................................................ iv DANH MUC̣ BẢ NG BIỂ U ........................................................................................... v DANH MUC̣ TƢ̀ VIẾ T TẮ T ........................................................................................ vi MỞ ĐẦ U ........................................................................................................................ 1 CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ............................................... 4 1.1. TỔNG QUAN VỀ SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP TẠI VIỆT NAM ..................... 4 1.2. TỔNG QUAN LÝ THUYẾT SINH KẾ ................................................................. 5 1.2.1. Khái niệm sinh kế ................................................................................................ 5 1.2.2. Khung sinh kế bền vững (SLF) ............................................................................ 5 1.2.3. Cơ sở nguồn lực sinh kế của cộng đồng dân cƣ huyện Mai Sơn ......................... 7 1.3. TỔNG QUAN VỀ THIÊN TAI VÀ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU ................................... 8 1.3.1. Khái quát về thiên tai ........................................................................................... 8 1.3.2. Khái quát về BĐKH tại Việt Nam ..................................................................... 10 1.4. Lịch sử nghiên cứu .............................................................................................. 12 CHƢƠNG 2. ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU, PHẠM VI NGHIÊN CỨU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................................................................................. 15 2.1. ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU .................................................................................... 15 2.1.1. Đặc điểm điều kiện tự nhiên .............................................................................. 15 2.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội ................................................................................... 18 2.2. PHẠM VI NGHIÊN CỨU .................................................................................... 22 2.2.1.Phạm vi không gian............................................................................................. 22 2.2.2. Phạm vi thời gian ............................................................................................... 22 2.3 PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ......................................................................... 23 2.3.1 Cách tiếp cận ....................................................................................................... 23 2.3.2 Phƣơng pháp nghiên cứu .................................................................................... 25 CHƢƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .................................................................... 31
5. 3.1. BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU VÀ ĐẶC ĐIỂM THIÊN TAI TẠI HUYỆN MAI SƠN TỈNH SƠN LA ............................................................................................................. 31 3.1.1. Biến đổi khí hậu ................................................................................................. 31 3.1.3. Hiện trạng thiên tai tại huyện Mai Sơn, tỉnh Sơn La ......................................... 38 3.1.4. Tác động một số hiện tƣợng thiên tai tới sản xuất nông nghiệp và sinh kế tại địa phƣơng ......................................................................................................................... 47 3.2.1. Định hƣớng và mục tiêu các giải pháp .............................................................. 65 3.2.2. Đề xuất các giải pháp ......................................................................................... 66 KẾ T LUÂṆ VÀ KIẾN NGHỊ...................................................................................... 72 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................ 74 PHỤ LỤC ..................................................................................................................... 79
6. DANH MUC̣ HÌNH VẼ Hình 1. Khung sinh kế bền vững ................................................................................ 17 Hình 2. Bản đồ hành chính huyện Mai Sơn ................................................................ 17 0 Hình 3. Số ngày có nhiệt độ tối thấp nhỏ hơn 13 C..................................................... 35 0 Hình 4. Số ngày có nhiệt độ tối cao lớn hơn 35 C ....................................................... 35 Hình 5. Số ngày có lƣợng mƣa trung bình trên 50mmm ............................................. 36 Hình 6. Lũ quét xảy ra trên địa bàn huyện Mai Sơn cuốn trôi cầu treo dân sinh ....... 41 Hình 7. Hạn hán xảy ra tại xã Cò Nòi, huyện Mai Sơn, 2015 .................................... 43 Hình 8. Hoa màu thiệt hại do băng tuyết bao phủ ...................................................... 44 Hình 9. Rét đậm kéo dài làm trâu bò bị chết tại huyện Mai Sơn ................................ 45 Các hình trong phụ lục Hình phụ lục 1. Bản đồ Cảnh báo lũ quét tỉnh Sơn La ................................................ 84
7. DANH MUC̣ BẢ NG BIỂ U Bảng 1. Bảng tóm lƣợc thành phần quan trọng nhất trong vốn sinh kế của ngƣời dân tại huyện Mai Sơn tỉnh Sơn La ...................................................................................... 7 Bảng 2. Các dạng thiên tai tại các khu vực địa lý và vùng kinh tế khác nhau .............. 9 Bảng 3. Các ngành và đối tƣợng chịu tác động của Biến đổi khí hậu ......................... 31 Bảng 4. Chỉ số S và chỉ số Sr của nhiệt độ tại 4 trạm từ năm 1960 – 2010................ 33 Bảng 5. Biểu hiện cáchiệntƣợng thiên tai xảyra tại huyện Mai Sơn .......................... 46 Bảng 6. Xếp hạng những hiêntƣợngthiên taixảy ra tại huyện Mai Sơn...................... 46 Bảng 7. Khảo sát hoạt động sản xuất nông nghiệp tại 3 xã của huyện Mai Sơn ........ 49 Bảng 8. Tỷ lệ các hộ bị mất mùa do ảnh hƣởng bởi các sự kiện thời tiết bất lợi trong 5 năm gần đây trên địa bàn huyện Mai Sơn tỉnh Sơn La ................................................ 49 Bảng 9. Diện tích, năng suất, sản lƣợng cây lúa và ngô tại huyện Mai Sơn, tỉnh Sơn La từ năm 1990 đến năm 2015 ..................................................................................... 54 Bảng 10. Đánh giá mức độ tác động của các hiện tƣợng thiên tai.............................. 55 Bảng 11. Mức độ tác động của các hiện tƣợng thiên tai ............................................. 56 Bảng 12. Tổng thiệt hại do các hiện tƣợng thời tiết cực đoan trên địa bàn tỉnh Sơn La bao gồm cả huyện Mai Sơn .......................................................................................... 61 Bảng 13. Số lƣợng các công trình bị ảnh hƣởng do các hiện tƣợng thời tiết cực đoan trên địa bàn tỉnh Sơn La bao gồm cả huyện Mai Sơn .................................................. 61
8. DANH MUC̣ TƢ̀ VIẾ T TẮ T BĐKH: Biến đổi khí hậu TN &MT: Tài nguyên và Môi trƣờng PTBV: Phát triển bền vững SXNN: Sản xuất nông nghiệp
9. MỞ ĐẦ U Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Kinh tế nông nghiệp, nông thôn là thành phần không thể thiếu trong cơ cấu kinh tế - xã hội của quốc gia của Việt Nam, với phần lớn dân số làm nghề nông. Tuy nhiên, nền kinh tế nông nghiệp đang đối mặt với rất nhiều khó khăn, sản xuất nông nghiệp còn lạc hậu, phụ thuộc nhiều vào thiên nhiên. Trong đó sự ảnh hƣởng của các hiện tƣợng thiên tai là một trong những khó khăn đối với sự phát triển nông nghiệp, đặc biệt là các vùng nông thôn miền núi, nơi có điều kiện kinh tế khó khăn và trình độ dân trí chậm phát triển. Ở đây thƣờng xảy ra hạn hán, lũ quét, ngập úng, sạt lở, xói mòn, ảnh hƣởng tiêu cực đến đời sống của ngƣời dân cũng nhƣ gia tăng thêm tình trạng nghèo đói cho khu vực. Mai Sơn là huyện miền núi phía Bắc thuộc tỉnh Sơn La, khu vực thƣờngxuyênxảyra các hiện tƣợng thiêntaiđã tác động rất lớn đến sinh hoạt và sản xuất của ngƣời dân, đặc biệt là sản xuất nông nghiệp. Trong khi đó, nguồn sinh kế của ngƣời dân tại huyện Mai Sơn lại phụ thuộc phần lớn vào sản xuất nông nghiệp. Mặt khác, dân cƣ của huyện Mai Sơn tập trung nhiều đồng bào dân tộc sinh sống nhƣ Thái, Kinh, H’Mông, Khơ Mú, Xinh Mun, Mƣờng. Chính vì vậy cộng đồng dân cƣ tại huyện Mai Sơn là những đối tƣợng chịu những tổn thƣơng mạnh mẽ bởi các tác động của hiện tƣợng thiên tai cực đoan xảy ra có liên quan đến khí hậu. Năm 1991, Mai Sơn là một trong những huyện xảy ra lũ lớn trên toàn địa bàn tỉnh Sơn La. Lũ đã nhấn chìm và cuốn trôi hàng trăm nóc nhà, làm thiệt hại lớn đến diện tích trồng cấy ven các con suối Nặm Lạ, Nặm Pàn... Năm 1997, hạn hán làm thiệt hại lớn đến sản xuất. Tháng 9/2008, do ảnh hƣởng của cơn bão số 6, một trận lũ lớn đã xảy ra trên phần lớn địa bàn huyện, làm sập đổ và cuốn trôi 107 nóc nhà, làm ngập úng hơn 700 ngôi nhà khác, sạt lở trên diện rộng, đe dọa hơn 250 ngôi nhà. Lũ đã cuốn trôi hầu hết các cầu cống bê tông, cầu treo dọc các con suối, làm thiệt hại 1
10. hàng trăm ha ruộng lúa, hàng chục ha ao hồ, cuốn trôi trên 7.000 tấn ngô đã thu hái để trong kho. Các trục đƣờng giao thông nhƣ quốc lộ 6, đƣờng 101 vào Tà Hộc bị hƣ hỏng nặng. Trong đó ở một số xã, nhƣ Tà Hộc, Chiềng Chăn đã xảy ra lũ quét cục bộ, cuốn trôi nhiều nhà cửa, trâu bò. Đặc biệt, sạt lở lớn tại bản Mè (xã Tà Hộc), làm thiệt hại nhiều nhà cửa và tài sản khác, 36 hộ của bản phải di dời đến nơi ở mới. Tổng thiệt hại ƣớc tính trên 115 tỷ đồng. Tháng 5/2013, gió lốc lớn đã xảy ra tại hai xã Chiềng Chăn và Tà Hộc, làm thiệt hại hơn 850 nóc nhà, 1 ngƣời chết, 4 ngƣời bị thƣơng, tổng thiệt hại ƣớc tính trên 15 tỷ đồng. Theo những ngƣời cao tuổi, những tai hoạ nhƣ dông sét, lở núi, hỏa hoạn, hạn hán... xảy ra trong huyện ngày càng nhiều và thƣờng xuyên hơn, mức độ thiệt hại ngày càng lớn, làm ảnh hƣởng đến sản xuất, phát triển kinh tế - xã hội. Xuất phát từ thực tế nhƣ vậy đề tài “Nghiên cứu tác động của một số hiện tượng thiên tai tới sản xuất nông nghiệp và sinh kế của cộng đồng dân cư tại huyện Mai Sơn, tỉnh Sơn La trong bối cảnh biến đổi khí hậu” đã đƣợc lựa chọn với mong muốn góp phần hoàn thiện hơn nữa những nghiên cứu về tác động của biến đổi khí hậu đến tình trạng kinh tế xã hội nông thôn miền núi Việt Nam, đồng thời đề xuất các định hƣớng giải pháp thích hợp với chính quyền và cộng đồng dân cƣ tại địa phƣơng. Mục tiêu đề tài - Xác định đƣợc một số bằng chứng về tác động của các hiện tƣợng thiên tai ở khu vực nghiên cứu từ năm 1961 đến năm 2010; - Đánh giá đƣợc tác động của các hiện tƣợng nói trên tới sản xuất nông nghiệp tại vùng nghiên cứu - Xác định đƣợc đặc điểm và xu hƣớng biến đổi của một số hiện tƣợng thiên tai từ 1961 đến 2010 tại điểm nghiên cứu. - Đánh giá đƣợc những tổn thất do thiên tai gây ra đối với sinh kế của cộng đồng dân cƣ tại vùng nghiên cứu. 2