Luận văn Nghiên cứu, đề xuất giải pháp bảo tồn đa dạng sinh học khu bảo tồn biển đảo Cù Lao Chàm

Nội dung tài liệu: Luận văn Nghiên cứu, đề xuất giải pháp bảo tồn đa dạng sinh học khu bảo tồn biển đảo Cù Lao Chàm

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN CHU ANH DŨNG NGHIÊN CỨU, ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC KHU BẢO TỒN BIỂN ĐẢO CÙ LAO CHÀM LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC HÀ NỘI - 2019
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN CHU ANH DŨNG NGHIÊN CỨU, ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC KHU BẢO TỒN BIỂN ĐẢO CÙ LAO CHÀM Chuyên ngành: QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG Mã số: 8850101.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC Người hướng dẫn: PGS.TS. Uông Đình Khanh XÁC NHẬN HỌC VIÊN ĐÃ CHỈNH SỬA THEO GÓP Ý CỦA HỘI ĐỒNG Giáo viên hướng dẫn Chủ tịch hội đồng chấm luận văn thạc sĩ khoa học PGS.TS Uông Đình Khanh PGS.TS Đặng Văn Bào HÀ NỘI - 2019
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận văn là trung thực, khách quan. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn đã được trích dẫn trong luận văn này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả Chu Anh Dũng
4. LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn, Học viên đã nhận được sự hướng dẫn, giúp đỡ quý báu của Quý thầy cô, các nhà khoa học, các đồng nghiệp, gia đình và bạn bè. Với lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc, em xin được bày tỏ lời cảm ơn chân thành tới: PGS.TS. Uông Đình Khanh, Viện Địa lý - Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam; đã tận tình hướng dẫn, động viên và giúp đỡ học viên trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Cục thống kế tỉnh Quảng Nam, Chi cục thống kê thành phố Hội An; UBND thành phố Hội An, UBND xã Tân Hiệp, Ban quản lý Khu bảo tồn biển Cù Lao Chàm đã cung cấp số liệu quý báu, người dân xã Tân Hiệp đã nhiệt tình giúp đỡ trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tác giả xin chân thành cảm ơn Đề tài độc lập cấp Quốc gia “Luận cứ khoa học nhằm hài hòa mối quan hệ giữa bảo tồn đa dạng sinh học với sinh kế bền vững và phát triển kinh tế - xã hội ở Khu dự trữ sinh quyển Cù Lao Chàm - Hội An”, mã số ĐTĐL.XH-02/16 đã hỗ trợ và cung cấp số liệu để thực hiện luận văn. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả Chu Anh Dũng
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................................... 1 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI ............................................................................... 1 2. MỤC TIÊU VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ............................................................. 2 2.1. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................. 2 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................................ 2 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ............................................................. 2 3.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................... 2 3.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................. 2 4. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ Ý NGHĨA THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ......................... 3 5. CẤU TRÚC CỦA LUẬN VĂN .................................................................................. 3 CHƯƠNG 1 ..................................................................................................................... 4 TỔNG QUAN .................................................................................................................. 4 1.1. TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VỀ BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC .......................................................................................................... 4 1.1.1 Các nghiên cứu ngoài nước ................................................................................ 4 1.1.2 Các nghiên cứu trong nước ................................................................................. 6 1.1.3 Các nghiên cứu ở Khu bảo tổn biển Cù Lao Chàm .......................................... 10 1.2 CƠ SỞ LÝ LUẬN CHO BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC ................................ 13 1.2.1 Bảo tồn đa dạng sinh học .................................................................................. 13 1.2.2 Nghiên cứu điều kiện địa lý phục vụ công tác bảo tồn đa dạng sinh học ......... 18 1.3 MỐI QUAN HỆ GIỮA BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC VÀ PHÁT TRIỂN KINH TẾ - XÃ HỘI ....................................................................................................... 19 1.3.1. Phương châm bảo tồn cho phát triển và phát triển cho bảo tồn ...................... 19 1.3.2. Bảo tồn để phát triển ........................................................................................ 20 1.3.3. Phát triển để bảo tồn ........................................................................................ 20 1.4. QUAN ĐIỂM VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................ 21 1.4.1. Quan điểm nghiên cứu ..................................................................................... 21 1.4.2. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 22
6. CHƯƠNG 2 ................................................................................................................... 24 ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN VÀ KINH TẾ XÃ HỘI KHU BẢO TỒN BIỂN CÙ LAO CHÀM ............................................................................................................................ 24 2.1 QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH CỦA KHU BTB CÙ LAO CHÀM ......................... 24 2.1.1.Xây dựng, thực hiện Dự án Khu BTB Cù Lao Chàm (2003 – 2006) ............... 24 2.1.2. Khu Bảo tồn biển Cù Lao Chàm (2006 – 2009) .............................................. 26 2.1.3 Khu BTB Cù Lao Chàm – Vùng lõi của Khu DTSQTG Cù Lao Chàm – Hội An (từ năm 2009 đến nay) .................................................................................. 27 2.2 ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN KHU BẢO TỒN BIỂN ĐẢO CÙ LAO CHÀM ............. 30 2.2.1 Vị trí địa lý ........................................................................................................ 30 2.2.2 Đặc điểm địa chất ............................................................................................. 32 2.2.3. Đặc điểm địa hình - địa mạo ............................................................................ 33 2.2.5 Đặc điểm thủy, hải văn, nước dưới đất ............................................................. 38 2.2.6 Đặc điểm thổ nhưỡng........................................................................................ 40 2.3 ĐẶC ĐIỂM KINH TẾ -XÃ HỘI CỦA KHU BẢO TỒN BIỂN ĐẢO CÙ LAO CHÀM ............................................................................................................................ 42 2.3.1 Hành chính, dân số, dân tộc và lao động .......................................................... 42 2.3.2 Hiện trạng các ngành kinh tế ............................................................................ 44 2.3.3 Hiện trạng văn hóa, xã hội và cơ sở hạ tầng ..................................................... 48 CHƯƠNG 3 ................................................................................................................... 52 ĐA DẠNG SINH HỌC VÀ CÁC GIẢI PHÁP BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC Ở KHU BẢO TỒN BIỂN ĐẢO CÙ LAO CHÀM ........................................................ 52 3.1 ĐA DẠNG SINH HỌC KHU BẢO TỒN BIỂN ĐẢO CÙ LAO CHÀM .............. 52 3.3.1 Hệ sinh thái rừng thường xanh Cù Lao Chàm .................................................. 52 3.1.2 Hệ sinh thái vùng triều, bờ đá ........................................................................... 59 3.1.3 Hệ sinh thái rạn san hô ...................................................................................... 60 3.1.4 Hệ sinh thái cỏ biển .......................................................................................... 63 3.1.5 Hệ sinh thái rong biển ....................................................................................... 64 3.2 HOẠT ĐỘNG QUẢN LÝ, KHAI THÁC VÀ SỬ DỤNG TÀI NGUYÊN GÂY SUY THOÁI ĐA DẠNG SINH HỌC Ở KHU BẢO TỒN BIỂN CÙ LAO CHÀM .... 66 3.2.1 Thực trạng khai thác, sử dụng tài nguyên ĐDSH ............................................. 66 3.2.2 Công tác quản lý bảo tồn tài nguyên đa dạng sinh học .................................... 69
7. 3.2.3 Các dạng tài nguyên đa dạng sinh học có nguy cơ suy thoái .......................... 73 3.2.4 Nguyên nhân gây suy thoái tài nguyên ĐDSH ................................................. 78 3.2.5 Tác động qua lại giữa bảo tồn đa dạng sinh học và hoạt động phát triển kinh tế, sinh kế của người dân ........................................................................................... 84 3.3 MỘT SỐ GIẢI PHÁP BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC VÀ HƯỚNG TỚI PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG ........................................................................................... 87 3.3.1 Cơ sở và nguyên tắc bảo tồn ............................................................................. 87 3.3.2 Một số giải pháp bảo tồn đa dạng sinh học ...................................................... 88 3.3.2.1 Giải pháp liên quan đến công tác quản lý ................................................ 88 3.3.2.2 Giải pháp liên quan đến nâng cao nhận thức ........................................... 90 3.3.2.3 Giải pháp liên quan đến phát triển nguồn nhân lực ................................. 92 3.3.2.4 Giải pháp liên quan đến khoa học, công nghệ thông tin........................... 92 3.3.2.5 Giải pháp liên quan đến hợp tác trong nước và quốc tế ........................... 93 3.3.2.6 Giải pháp liên quan đến các mô hình phát triển sinh kế cho người dân .. 93 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ........................................................................................ 96 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................................. 98 PHỤ LỤC
8. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BVMT : Bảo vệ môi trường BTB : Bảo tồn biển BVNN : Bảo vệ nghiêm ngặt DLST : Du lịch sinh thái DLCĐ : Du lịch cộng đồng DTSQ : Dự trữ sinh quyển DTSQTG : Dự trữ sinh quyển thế giới ĐDSH : Đa dạng sinh học ĐVPD : Động vật phù du ĐQL : Đồng quản lý HST : Hệ sinh thái KT-XH : Kinh tế - xã hội LMPA : Hợp phần Sinh kế Bền vững bên trong và xung quanh các khu Bảo tồn biển PTBV : Phát triển bền vững UBND : Uỷ ban nhân dân UNEP : Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc (United Nations Envornmental Program) TNTN : Tài nguyên thiên nhiên TNNV : Tài nguyên nhân văn TVPD : Thực vật phù du TTQLBTDT : Trung tâm quản lý bảo tồn du lịch RSH : Rạn san hô
9. DANH MỤC HÌNH Hình 2.1: Bản đồ phân vùng Khu BTB Cù Lao Chàm thuộc tỷ lệ 1:25.000 ............ 26 Hình 2.2: Phân vùng Khu DTSQ Cù Lao Chàm - Hội An năm 2015 ....................... 29 Hình 2.3: Vị trí địa lý của Khu BTB Cù Lao Chàm ................................................. 31 Hình 2.4: Bản đồ nền địa hình vùng đảo Cù Lao Chàm ........................................... 34 Hình 2. 5: Hòn chồng (ảnh trái) hang Yến (ảnh phải) .............................................. 35 Hình 2.6: Một số bãi biển ở Cù Lao Chàm: Bãi Bắc (ảnh trái), Bãi Ông ( ảnh giữa), Bãi Xếp ( ảnh phải) ........................................................................ 36 Hình 2.7: Đảo Yến ( ảnh trái) và tổ yến Cù Lao Chàm ( ảnh phải) .......................... 48 Hình 2.8: Chùa Hải Tạng ( ảnh trái) và giếng cổ xóm Cấm ( ảnh phải) ................... 49 Hình 2.9: Cầu cảng tại Bãi Làng ( ảnh trái) và tại Bãi Hương ( ảnh phải) ............... 50 Hình 3. 1: Cầu cảng tại Bãi Làng ( ảnh trái) và tại Bãi Hương ( ảnh phải) .............. 53 Hình 3. 2: Bản đồ thảm thực vật vùng đảo Cù Lao Chàm ........................................ 53 Hình 3.3: Các loài thực vật quí hiếm trên đảo Cù Lao Chàm: Sơn Tuế ( ảnh trái), Lá Gấm (ảnh giữa), Bình Vôi ( ảnh phải) ...................................................................... 56 Hình 3.4: Các cây di sản Việt Nam trên đảo Cù Lao Chàm: cây Ngô đồng đỏ ( ảnh trái), cây đa 600 tuổi ( ảnh giữa) và cây Nánh ( ảnh phải) ........................................ 56 Hình 3. 5: Loài tôm càng Macrobrachium lar, ghi nhận mới cho Việt Nam, thu được trên suối nước ngọt ở đảo Cù Lao Chàm năm 2018 (ảnh trái) và Loài cua đá (Gecarcoidea lalandii) thu được trên đảo hòn Tai (ảnh phải) ................................... 60 Hình 3. 6: Khảo sát hệ sinh thái san hô quần đảo Cù Lao Chàm .............................. 62 Hình 3.7: Cỏ biển Cù Lao Chàm (Nguồn: Chu Thế Cường) .................................... 65 Hình 3.8: Bản đồ đa dạng sinh học tổng thể vùng đảo Cù Lao Chàm ...................... 65 Hình 3.9: Bản đồ đa dạng sinh học chi tiết vùng đảo Cù Lao Chàm ........................ 66 Hình 3.10: Khai thác hải sản trong đó có cả tôm hùm bông ở Khu BTB ................. 68 Hình 3.11: Khai thác hải sâm ở khu BTB Cù Lao Chàm ......................................... 68 Hình 3.12: Khai thác cua đá đảo Cù Lao Chàm ........................................................ 69 Hình 3.13: Khai thác sản phẩm lá, cây rừng bán cho du khách ................................ 69 Hình 3.14: Tôm hùm vùng biển Cù Lao Chàm ......................................................... 74 Hình 3.15: Cua đá Cù Lao Chàm được dán nhãn sinh thái ....................................... 76 Hình 3.16: Làm đường trên đảo ................................................................................ 79
10. Hình 3.17: Đào san lấp mặt bằng làm khu du lịch sinh thái tại Bãi Bìm .................. 79 Hình 3.18: Biểu đồ lượng khách tham quan xã đảo Tân Hiệp ( 2005-2017) ............ 81 Hình 3.19: Bãi Hương nằm trong các khu vực giảm mạnh độ mặn nước biển ........ 82 Hình 3.20: Sự đồng thuận của các bên trong công tác bảo tồn ĐDSH ..................... 90 Hình 3.21: Sơ đồ tour Bãi Hương, từ vườn ươm san hô gắn kết với các điểm đến lân cận ........................................................................................... 95 DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Diện tích, dân số, mật độ dân số xã Tân Hiệp đến 31/12/2016 ................ 42 Bảng 2. 2: Dân số theo giới tính và lao động xã Tân Hiệp đến 31/12/2016 ............. 43 Bảng 2.3: Số người trong độ tuổi lao động chia theo việc làm xã Tân Hiệp năm 2016 .............................................................................................. 43 Bảng 2.4: Hoạt động của ngành du lịch - dịch vụ ở Cù Lao Chàm .......................... 45 Bảng 2.5: Số lượng tàu thuyền khai thác hải sản tại đảo Cù Lao Chàm ................... 46 Bảng 2.6: Số lao động ngư nghiệp năm 2015 - 2016 ở xã Tân Hiệp ........................ 46 Bảng 2.7: Biến động số lượng gia súc gia cầm ở xã Tân Hiệp giai đoạn 2012-2016 .................................................................................................. 47 Bảng 3.1: Hiện trạng rừng khu BTB Cù Lao Chàm ................................................. 52 Bảng 3.2: Danh sách các loài thực vật nguy cấp, quý, hiếm .................................... 55 Bảng 3.3: Danh sách các loài chim quí hiếm tại Cù Lao Chàm ............................... 57 Bảng 3.4: Danh sách các loài lưỡng cư và bò sát quý hiếm ở quần đảo Cù Lao Chàm .......................................................................................... 58 Bảng 3.5: Thành phần loài san hô cứng quần đảo Cù Lao Chàm ............................. 61 Bảng 3.6: Số lượng thành phần loài cá rạn san hô tại Cù Lao Chàm ....................... 62 Bảng 3.7: Ảnh hưởng của hoạt động sinh kế đến ĐDSH ......................................... 84 Bảng 3.8: Điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức đối với sinh kế người dân .. 87