Luận án Phát triển nông nghiệp tỉnh Quảng Ngãi theo hướng nông nghiệp sinh thái

Nội dung tài liệu: Luận án Phát triển nông nghiệp tỉnh Quảng Ngãi theo hướng nông nghiệp sinh thái

1. GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI ĐẶNG THỊ MAI TRÂM PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP TỈNH QUẢNG NGÃI THEO HƢỚNG NÔNG NGHIỆP SINH THÁI Chuyên ngành: Địa lí học Mã số: 9.31.05.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ ĐỊA LÍ Người hướng dẫn khoa học: GS.TS Nguyễn Viết Thịnh PGS.TS Phạm Văn Hồng HÀ NỘI, NĂM 2020
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chƣa từng công bố trong bất kì một công trình nào khác. Tác giả luận án Đặng Thị Mai Trâm
3. LỜI CẢM ƠN Trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu luận án, tôi đã nhận rất nhiều sự giúp đỡ, động viên của các thầy cô giáo, các nhà khoa học, đồng nghiệp, bạn bè và ngƣời thân. Lời đầu tiên, tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới GS.TS. Nguyễn Viết Thịnh, GS.TS. Đỗ Thị Minh Đức, PGS.TS. Phạm Viết Hồng là những ngƣời đã trực tiếp hƣớng dẫn, tận tình chỉ bảo, cung cấp những kiến thức, hỗ trợ và giúp đỡ tôi về mọi mặt trong suốt quá trình hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu Trƣờng Đại học Sƣ Phạm Hà Nội, Phòng Sau đại học, Ban chủ nhiệm Khoa Địa lý, các Thầy, Cô giáo trong tổ Bộ môn Địa lý Kinh tế và Khoa Địa lý Trƣờng Đại học Sƣ Phạm Hà Nội đã cung cấp kiến thức, tạo điều kiện cho tôi có một môi trƣờng học tập và nghiên cứu tốt nhất. Tôi cũng xin trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình của Chi Cục Trồng Trọt & BVTV, Chi Cục Khuyến Nông, Chi Cục Chăn nuôi& Thú y, Chi Cục Thủy Lợi, Phòng kế hoạch và tổng hợp Sở NN & PTNT tỉnh Quảng Ngãi; phòng Nông Nghiệp – Cục Thống kê tỉnh Quảng Ngãi, Sở Tài Nguyên & Môi trƣờng tỉnh Quảng Ngãi, Phòng nông nghiệp các huyện Bình Sơn, TP.Quảng Ngãi, Tƣ Nghĩa, Mộ Đức, Nghĩa Hành, Tây Trà... đã giúp đỡ tận tình, hiệu quả trong quá trình thu thập thông tin và khảo sát thực địa. Tôi trân trọng cảm ơn Sở GD&ĐT Quảng Ngãi, Ban Giám hiệu Trƣờng THPT Số 1 Tƣ Nghĩa, Tổ bộ môn Sử - Địa – GDCD đã luôn giúp đỡ nhiệt tình về chuyên môn và tạo điều kiện thuận lợi nhất để tôi hoàn thành luận án. Cuối cùng, tôi bày tỏ lòng biết ơn đối với gia đình tôi: bố mẹ đẻ, bố mẹ chồng, chồng, con, các anh chị em, những ngƣời thân và bạn bè luôn chia sẻ, động viên, chăm sóc trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Tác giả luận án Đặng Thị Mai Trâm
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài .......................................................................................................... 1 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................... 2 3. Giới hạn nghiên cứu .................................................................................................... 2 4. Quan điểm và phƣơng pháp nghiên cứu ...................................................................... 3 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ..................................................................... 8 6. Cấu trúc của đề tài ....................................................................................................... 9 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ KHOA HỌC VỀ PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP THEO HƢỚNG NÔNG NGHIỆP SINH THÁI .................................................................... 10 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ........................................................................................... 10 1.1.1. Trên thế giới ........................................................................................................ 10 1.1.2. Ở Việt Nam .......................................................................................................... 14 1.1.3. Tại Quảng Ngãi ................................................................................................... 17 1.2. Cơ sở lí luận phát triển nông nghiệp theo hƣớng nông nghiệp sinh thái ........ 18 1.2.1. Một số khái niệm .................................................................................................. 18 1.2.2. Hệ thống sản xuất nông nghiệp gắn với nông nghiệp sinh thái .......................... 23 1.2.3. Các nhân tố ảnh hƣởng đến phát triển nông nghiệp theo hƣớng nông nghiệp sinh thái ................................................................................................................................. 25 1.2.4. Các tiêu chí đánh giá phát triển nông nghiệp theo hƣớng nông nghiệp sinh thái ở một số ngành đặc trƣng ở cấp tỉnh ................................................................................ 32 1.3. Cơ sở thực tiễn về phát triển nông nghiệp theo hƣớng nông nghiệp sinh thái ............. 41 1.3.1. Phát triển nông nghiệp theo hƣớng nông nghiệp sinh thái ở một số quốc gia trên thế giới ................................................................................................................................. 41 1.3.2. Phát triển nông nghiệp theo hƣớng nông nghiệp sinh thái ở Việt Nam .............. 43 1.3.3. Phát triển nông nghiệp theo hƣớng nông nghiệp sinh thái ở vùng Nam Trung Bộ ... 44 1.3.4. Bài học kinh nghiệm đối với phát triển nông nghiệp theo hƣớng nông nghiệp sinh thái ở tỉnh Quảng Ngãi .................................................................................................. 46 Tiểu kết chương 1 ................................................................................................................................ 47
5. CHƯƠNG 2: CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP TỈNH QUẢNG NGÃI THEO HƯỚNG NÔNG NGHIỆP SINH THÁI.................... 48 2.1. Vị trí địa lí .................................................................................................................................... 48 2.2. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên ............................................................. 48 2.2.1. Địa hình ............................................................................................................... 48 2.2.2. Đất ....................................................................................................................... 50 2.2.3. Khí hậu ................................................................................................................ 53 2.2.4. Nƣớc .................................................................................................................... 54 2.2.5. Đa dạng sinh học ................................................................................................. 55 2.3. Nhân tố kinh tế - xã hội ....................................................................................................... 56 2.3.1. Chính sách nông nghiệp ...................................................................................... 56 2.3.2. Dân cƣ, lao động .................................................................................................. 58 2.3.3. Thị trƣờng ............................................................................................................ 62 2.3.4. Khoa học – công nghệ ......................................................................................... 64 2.3.5. Cơ sở hạ tầng, cơ sở vật chất kỹ thuật và dịch vụ nông nghiệp .......................... 66 2.3.6. Vốn ...................................................................................................................... 69 2.3.7. Các liên kết trong nông nghiệp ............................................................................ 70 2.3.8. Công tác khuyến nông ......................................................................................... 71 2.3.9. Tri thức bản địa .................................................................................................... 71 2.4. Đánh giá chung phát triển nông nghiệp theo hướng nông nghiệp sinh thái ở Quảng Ngãi ...................................................................................................................................... 72 2.4.1. Những cơ hội và thuận lợi ................................................................................... 72 2.4.2. Khó khăn và thách thức ....................................................................................... 73 Tiểu kết chương 2 ................................................................................................................................ 75 CHƢƠNG 3: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP TỈNH QUẢNG NGÃI THEO HƢỚNG NÔNG NGHIỆP SINH THÁI ............................................ 76 3.1. Thực trạng phát triển nông nghiệp tỉnh Quảng Ngãi .............................................. 76 3.1.1. Vị trí nông nghiệp trong cơ cấu kinh tế tỉnh Quảng Ngãi ................................... 76 3.1.2. Quy mô, tốc độ tăng trƣởng và cơ cấu giá trị sản xuất nông nghiệp ................... 77 3.1.3. Giá trị sản phẩm/ha đất sản xuất nông nghiệp ..................................................... 78
6. 3.1.4. Hiện trạng và biến động sử dụng đất sản xuất nông nghiệp ................................ 79 3.1.5. Ngành trồng trọt .................................................................................................. 80 3.1.6. Ngành chăn nuôi .................................................................................................. 98 3.1.7. Một số hình thức tổ chức lãnh thổ sản xuất nông nghiệp ở tỉnh Quảng Ngãi ... 107 3.1.8. Các tiểu vùng sinh thái nông nghiệp ............................................................................. 111 3.2. Đánh giá thực trạng phát triển nông nghiệp tỉnh Quảng Ngãi theo hƣớng nông nghiệp sinh thái ................................................................................................ 112 3.2.1. Một số mô hình nghiên cứu điển hình phát triển nông nghiệp tỉnh Quảng Ngãi theo hƣớng nông nghiệp sinh thái ............................................................................... 112 3.2.2. Kết quả đạt đƣợc, những thuận lợi và hạn chế trong phát triển nông nghiệp theo hƣớng nông nghiệp sinh thái ở tỉnh Quảng Ngãi ....................................................... 125 Tiểu kết chương 3 .............................................................................................................................. 130 CHƢƠNG 4: ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP TỈNH QUẢNG NGÃI THEO HƢỚNG NÔNG NGHIỆP SINH THÁI ............... 131 4.1. Cơ sở xây dựng định hƣớng và đề xuất giải pháp phát triển nông nghiệp Quảng Ngãi theo hƣớng sinh thái .......................................................................................... 131 4.1.1. Bối cảnh quốc tế và trong nƣớc ......................................................................... 131 4.1.2. Chính sách của Đảng và Nhà nƣớc về phát triển nông nghiệp theo hƣớng nông nghiệp sinh thái ............................................................................................................ 134 4.2. Quan điểm, mục tiêu và định hƣớng phát triển nông nghiệp tỉnh Quảng Ngãi theo hƣớng nông nghiệp sinh thái ......................................................................................... 135 4.2.1. Quan điểm.......................................................................................................... 135 4.2.2. Mục tiêu ............................................................................................................. 135 4.2.3. Định hƣớng ....................................................................................................... 138 4.3. Giải pháp phát triển nông nghiệp Quảng Ngãi theo hướng nông nghiệp sinh thái142 4.3.1. Xây dựng, triển khai và thực thi hiệu quả các chính sách phát triển, hỗ trợ theo hƣớng nông nghiệp sinh thái ....................................................................................... 142 4.3.2. Ứng dụng tiến bộ khoa học công nghệ hỗ trợ công tác sản xuất nông nghiệp theo hƣớng nông nghiệp sinh thái ....................................................................................... 143
7. 4.3.3. Tăng cƣờng công tác khuyến nông trong triển khai và học tập các mô hình, kỹ thuật canh tác nông nghiệp theo hƣớng nông nghiệp sinh thái ................................... 143 4.3.4. Công tác tổ chức giám sát và điều phối sản xuất nông nghiệp theo hƣớng nông nghiệp sinh thái ............................................................................................................ 144 4.3.5. Tăng cƣờng cơ sở hạ tầng, cơ sở vật chất kỹ thuật và dịch vụ nông nghiệp ..... 145 4.3.6. Nâng cao vai trò của các tổ chức nông dân ....................................................... 145 4.3.7. Tăng cƣờng quản lí sử dụng tài nguyên thiên nhiên trong sản xuất nông nghiệp sinh thái ........................................................................................................................ 146 4.3.8. Tăng cƣờng ứng dụng tri thức bản địa gắn với tiến bộ khoa học kỹ thuật trong sản xuất nông nghiệp ......................................................................................................... 147 4.3.9. Xây dựng trang thông tin thị trƣờng và thƣơng mại nông sản an toàn, nông sản bản địa .......................................................................................................................... 147 Tiểu kết chương 4 .............................................................................................................................. 148 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 149 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ .................................... 151 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 152 PHỤ LỤC
8. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Tiếng Việt Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ BVTV Bảo vệ thực vật DTTN Diện tích tự nhiên HST Hệ sinh thái HSTNN Hệ sinh thái nông nghiệp HTX Hợp tác xã HTXNN Hợp tác xã nông nghiệp GTSX Giá trị sản xuất NCS Nghiên cứu sinh NN Nông nghiệp NNHC Nông nghiệp hữu cơ NNST Nông nghiệp sinh thái RAT Rau an toàn TP Thành phố UBND Ủy ban nhân dân Tiếng Anh Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ Nghĩa tiếng Việt BRC British Retail Consortium (Các Tiêu chuẩn toàn cầu của) Hiệp hội Bán lẻ Anh Quốc CIRUM Culture Identity and Resource Use Tổ chức nhận dạng văn hóa và quản lý sử dụng Management tài nguyên GAP Good Agricultural Practices Quy trình thực hành nông nghiệp tốt GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội GI Geographical Indication Chứng nhận chỉ dẫn địa lý GRDP Gross Regional Domestic Product Tổng sản phẩm trên địa bàn IFS International Food Standard Tiêu chuẩn thực phẩm quốc tế IPM Integrated Pest Management Quản lý dịch hại tổng hợp ICM Integrated Crop Management Quản lý tổng hợp dinh dƣỡng và dịch hại cây trồng IoT Internet of Things Internet Vạn Vật IWMI International Water Management Institute Viện Quản lý nƣớc Quốc Tế OCOP One commune one product Mỗi làng một sản phẩm LEIA Low External Input Agriculture Nông nghiệp đầu vào thấp LEISA Low External Input and Sustainable Nông nghiệp bền vững đầu vào thấp Agriculture REAP Resource Efficient Agricultural Tài nguyên cho sản xuất nông nghiệp hiệu quả Production VietGAP Vietnamese Good Agricultural Thực hành nông nghiệp tốt Practices tại Việt Nam VietGAHP Vietnamese Good Animal Thực hành chăn nuôi tốt Husbandry Practices tại Việt Nam
9. DANH MỤC BẢNG Bảng 2. 1. Diện tích và cơ cấu diện tích các nhóm đất chính ở tỉnh Quảng Ngãi ...... 50 Bảng 2. 2. Một số chỉ tiêu về dân số tỉnh Quảng Ngãi giai đoạn 2010- 2017 ........... 58 Bảng 2.3. Số lƣợng lao động và cơ cấu lao động từ trong các ngành kinh tế ở tỉnh Quảng Ngãi giai đoạn 2010 – 2017 .......................................................... 60 Bảng 2.4. Cơ cấu số ngƣời trong độ tuổi lao động trong ngành nông nghiệp ở nông thôn phân theo trình độ 2011 và 2016 (%) ............................................... 61 Bảng 3.1. GTXS và tốc độ tăng trƣởng GTSX các ngành nông nghiệp, lâm nghiệp và thủy sản tỉnh Quảng Ngãi giai đoạn 2010 – 2017(theo giá so sánh 2010).76 Bảng 3.2. GTXS và tốc độ tăng trƣởng GTXS nông nghiệp tỉnh Quảng Ngãi giai đoạn 2010-2017 (theo giá so sánh 2010) ........................................................... 77 Bảng 3.3. Giá trị sản xuất và cơ cấu giá trị ngành nông nghiệp tỉnh Quảng Ngãi giai đoạn 2010 - 2017 (theo giá hiện hành) .................................................... 78 Bảng 3.4. Giá trị sản xuất nông nghiệp trên 1 ha (giá hiện hành) .............................. 78 Bảng 3.5.Giá trị sản xuất và tốc độ tăng trƣởng giá trị sản xuất ngành trồng trọt tỉnh Quảng Ngãi giai đoạn 2010-2017 (giá so sánh 2010)............................... 81 Bảng 3.6. Giá trị và cơ cấu giá trị sản xuất ngành trồng trọt của Quảng Ngãi giai đoạn 2010 - 2017 (giá hiện hành) ...................................................................... 82 Bảng 3.7. Diện tích, năng suất và sản lƣợng một số cây trồng chủ lực ở Quảng Ngãi giai đoạn 2010 – 2017 ............................................................................... 83 Bảng 3.8. Diện tích, sản lƣợng cây lƣơng thực có hạt ở tỉnh Quảng Ngãi giai đoạn 2010 - 2017 ............................................................................................... 85 Bảng 3.9. Cơ cấu và diện tích, năng suất, sản lƣợng lúa chất lƣợng cao ở Quảng Ngãi giai đoạn 2010 - 2017 ................................................................................ 87 Bảng 3.10. Diện tích, sản lƣợng và cơ cấu diện tích, sản lƣợng rau, đậu ở tỉnh Quảng Ngãi giai đoạn 2010 - 2017 ....................................................................... 90 Bảng 3.11. Các loại rau đậu phổ biến ở tỉnh Quảng Ngãi .......................................... 91 Bảng 3.12. Diện tích, số hộ sản xuất rau an toàn ở Quảng Ngãi năm 2017 ............... 92 Bảng 3.13. Tốc độ tăng trƣởng giá trị sản xuất ngành chăn nuôi ở tỉnh Quảng Ngãi 2010 – 2017 (theo giá so sánh) ................................................................. 98 Bảng 3.14. Giá trị sản xuất và cơ cấu giá trị sản xuất ngành chăn nuôi ở tỉnh Quảng Ngãi giai đoạn 2010 – 2017 (theo giá hiện hành) ..................................... 99 Bảng 3.15. Số lƣợng và sản lƣợng chăn nuôi gia cầm ở tỉnh Quảng Ngãi giai đoạn 2010 - 2017 ............................................................................................. 106
10. DANH MỤC BIỂU ĐỒ Hình 3. 1. Cơ cấu giá trị sản xuất nông- lâm - thủy sản tỉnh Quảng Ngãi giai đoạn 2010 – 2017 ................................................................................. 76 Hình 3. 2. Diện tích và sản lƣợng ngô ở Quảng Ngãi giai đoạn 2010 – 2017 ........... 88 Hình 3. 3. Diện tích sắn phân theo địa phƣơng ở Quảng Ngãi năm 2010, 2017 ....... 89 Hình 3. 4. Biểu đồ cơ cấu diện tích cây công nghiệp hàng năm tỉnh Quảng Ngãi giai đoạn 2010 – 2017 ................................................................................. 93 Hình 3. 5. Diện tích lạc của các huyện đồng bằng ở Quảng Ngãi năm 2017 ............. 94 Hình 3. 6. Cơ cấu diện tích cây ăn quả ở tỉnh Quảng Ngãi năm 2010, 2017 ............. 96 Hình 3.7. Tốc độ tăng trƣởng sản lƣợng thịt hơi xuất chuồng ở tỉnh Quảng Ngãi giai đoạn 2010 – 2017 ............................................................................... 100 Hình 3. 8. Số lƣợng trâu theo địa phƣơng ở tỉnh Quảng Ngãi giai đoạn 2010 – 2017101 Hình 3. 9. Số lƣợng bò theo địa phƣơng ở tỉnh Quảng Ngãi giai đoạn 2010 – 2017102 Hình 3. 10. Số lƣợng lợn theo địa phƣơng ở Quảng Ngãi giai đoạn 2010 – 2017 ... 103