Luận án Nghiên cứu đặc điểm dân số tỉnh Thanh Hóa

Nội dung tài liệu: Luận án Nghiên cứu đặc điểm dân số tỉnh Thanh Hóa

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI -----    ----- NGUYỄN THỊ DUNG NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM DÂN SỐ TỈNH THANH HÓA Chuyên ngành: Địa lí học Mã số: 9.31.05.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ ĐỊA LÍ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC 1. PGS.TS Nguyễn Minh Tuệ 2. PGS.TS Lê Văn Trưởng HÀ NỘI - 2020
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan, có nguồn gốc rõ ràng. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm về nội dung và kết quả nghiên cứu của luận án. Tác giả luận án Nguyễn Thị Dung
3. LỜI CẢM ƠN Với tất cả tình cảm của mình, tôi xin được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc nhất của mình tới PGS.TS. Nguyễn Minh Tuệ và PGS.TS. Lê Văn Trưởng; những người đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện luận án này. Tôi trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, phòng Sau Đại học trường Đại học sư phạm Hà Nội đã tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình làm Nghiên cứu sinh. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Chủ nhiệm khoa Địa lý, các thầy cô giáo trong bộ môn Địa lý KT - XH, trường Đại học sư phạm Hà Nội đã động viên, đóng góp nhiều ý kiến quý báu trong quá trình học cũng như thực hiện luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu trường Đại học Hồng Đức, Ban chủ nhiệm Khoa Khoa học xã hội, Bộ môn Địa lí đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành luận án theo quy định. Xin chân thành cảm ơn Tổng cục Thống kê; Cục Thống kê tỉnh Thanh Hóa; Cục Dân số - Kế hoạch hóa gia đình tỉnh Thanh Hóa; Ban Dân tộc tỉnh Thanh Hóa, cán bộ dân số tại địa bàn các huyện Tĩnh Gia, Nông Cống, Bá Thước, Mường Lát và Thành phố Thanh Hóa đã nhiệt tình hỗ trợ, giúp đỡ tôi trong quá trình thu thập tài liệu, điều tra khảo sát và trao đổi kiến thức, kinh nghiệm thực tiễn. Xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè, đồng nghiệp và người thân đã luôn động viên, ủng hộ, chia sẻ và giúp đỡ tôi cả về tinh thần lẫn vật chất trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Xin trân trọng cảm ơn! Tác giả luận án Nguyễn Thị Dung
4. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Tiếng Việt Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ BĐDS Biến động dân số BPTT Biện pháp tránh thai CNH, HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa CN Công nghiệp CCDS Cơ cấu dân số CCNN Cơ cấu nông nghiệp CLCS Chất lượng cuộc sống CSSK Chăm sóc sức khỏe DS - KHHGĐ Dân số - Kế hoạch hóa gia đình DV Dịch vụ ĐVHC Đơn vị hành chính GĐ Giai đoạn GTSX Giá trị sản xuất GTDS Gia tăng dân số GTTN Gia tăng tự nhiên GTCH Gia tăng cơ học Huyện/TX/TP Huyện/thị xã/thành phố KT - XH Kinh tế - xã hội KCN Khu công nghiệp KKT Khu kinh tế LĐ Lao động MĐDS Mật độ dân số NLTS Nông lâm thủy sản PLDS Pháp lệnh dân số PN Phụ nữ QĐDS Quá độ dân số QP Quốc phòng SKSS Sức khỏe sinh sản TĐC Tái định cư TĐTDS Tổng điều tra dân số TNBQ Thu nhập bình quân THPT Trung học phổ thông TSGT Tỉ số giới tính TX Thị xã UBND Ủy ban nhân dân
5. Tiếng Anh Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ Nghĩa tiếng Việt ASFR Age Specific Fertility Rate Tỉ suất sinh đặc trưng theo tuổi ASDR Age Specific Death Rate Tỉ suất chết đặc trưng theo tuổi CBD Crude Birth Rate Tỉ suất sinh thô CDR Crude death Rate Tỉ suất tử thô IMR Infant Mortality Rate Tỉ suất chết trẻ sơ sinh NMR Net Migration Rate Tỉ suất di cư thuần RNI Rate of Natural Increase Gia tăng tự nhiên TFR Total Fertility Rate Tổng tỉ suất sinh
6. MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................. ....1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................................. 1 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 2 3. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................................ 2 4. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 3 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ............................................................................ 7 6. Cấu trúc của luận án ........................................................................................................... 7 PHẦN NỘI DUNG................................................................................................................ 8 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ KHOA HỌC VỀ ĐẶC ĐIỂM DÂN SỐ ......................................... 8 1.1. Tổng quan ....................................................................................................................... 8 1.1.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới và ở Việt Nam ..................................................... 8 1.1.2 Tình hình nghiên cứu ở tỉnh Thanh Hóa ..................................................................... 13 1.1.3 Vận dụng nghiên cứu tổng quan vào đề tài luận án .................................................... 14 1.2. Cơ sở lí luận .................................................................................................................. 14 1.2.1. Một số khái niệm......................................................................................................... 14 1.2.2 Các nội dung của đặc điểm dân số .............................................................................. 16 1.2.3 Mô hình và lý thuyết dân số ......................................................................................... 21 1.2.4. Các nhân tố ảnh hưởng tới đặc điểm dân số .............................................................. 27 1.2.5 Mối quan hệ giữa đặc điểm dân số và phát triển kinh tế - xã hội ............................... 33 1.2.6. Các tiêu chí đánh giá đặc điểm dân số vận dụng vào tỉnh Thanh Hóa ...................... 35 1.3. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................................. 37 1.3.1. Khái quát đặc điểm dân số Việt Nam giai đoạn 1999 - 2019..................................... 37 1.3.2. Khái quát đặc điểm dân số vùng Bắc Trung Bộ giai đoạn 1999 - 2019 .................... 41 1.3.3. Bài học kinh nghiệm khi nghiên cứu đặc điểm dân số tỉnh Thanh Hóa ..................... 42 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ....................................................................................................... 43 CHƯƠNG 2: CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN ĐẶC ĐIỂM DÂN SỐ TỈNH THANH HÓA ..................................................................................................................... 44 2.1. Vị trí địa lý và phạm vi lãnh thổ ................................................................................ 44 2.2. Các nhân tố kinh tế - xã hội ........................................................................................ 44 2.2.1 Các đặc trưng nhân khẩu học ...................................................................................... 44 2.2.2. Trình độ phát triển kinh tế và quá trình công nghiệp hoá .......................................... 47 2.2.3 Trình độ phát triển giáo dục, y tế, văn hóa ................................................................. 52 2.2.4 Cơ sở hạ tầng, .............................................................................................................. 54 2.2.5 Phong tục tập quán và tâm lí xã hội ............................................................................ 55 2.2.6 Chính sách dân số - kế hoạch hóa gia đình ................................................................. 56 2.3. Các nhân tố tự nhiên ................................................................................................... 58 2.3.1 Địa hình ....................................................................................................................... 58 2.3.2 Khí hậu ........................................................................................................................ 60
7. 2.3.3 Nguồn nước ................................................................................................................. 60 2.3.4 Tài nguyên đất ............................................................................................................. 61 2.3.5 Các tài nguyên khác .................................................................................................... 63 2.4. Đánh giá chung ............................................................................................................ 63 2.4.1. Thuận lợi ..................................................................................................................... 63 2.4.2. Khó khăn và thách thức .............................................................................................. 64 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ....................................................................................................... 65 CHƯƠNG 3: ĐẶC ĐIỂM DÂN SỐ TỈNH THANH HÓA ............................................. 66 3.1 Khái quát chung............................................................................................................ 66 3.2 Thực trạng đặc điểm dân số tỉnh Thanh Hóa ............................................................ 67 3.2.1 Qui mô dân số đông và có nhiều biến động ................................................................ 67 3.2.2. Gia tăng dân số thấp với gia tăng tự nhiên giảm và gia tăng cơ học âm .................. 69 3.2.3 Cơ cấu dân số có nhiều thay đổi ................................................................................. 87 3.2.4 Phân bố dân cư không đều .......................................................................................... 95 3.3 Mối quan hệ giữa gia tăng dân số và phát triển KT - XH ở tỉnh Thanh Hóa ....... 101 3.3.1 Thống kê mô tả các chỉ tiêu về gia tăng dân số và phát triển kinh tế - xã hội .......... 102 3.3.2 Mối quan hệ giữa gia tăng dân số và phát triển KT - XH tỉnh Thanh Hóa .............. 104 3.3.3 Sự phân hóa các nhóm đơn vị hành chính theo các chỉ tiêu gia tăng dân số và phát triển KT - XH ở tỉnh Thanh Hóa ......................................................................................... 109 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 ..................................................................................................... 126 CHƯƠNG 4: ĐỊNH HƯỚNG VÀ CÁC GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN DÂN SỐ TỈNH THANH HÓA ĐẾN NĂM 2030 ...................................................................................... 127 4.1 Căn cứ định hướng và đề xuất giải pháp .................................................................. 127 4.1.1 Thành tựu và những vấn đề đặt ra đối với phát triển dân số tỉnh Thanh Hóa .......... 127 4.1.2 Dự báo tình hình dân số tỉnh Thanh Hóa đến năm 2030 .......................................... 129 4.2 Quan điểm, mục tiêu và định hướng phát triển dân số .......................................... 130 4.2.1 Quan điểm .................................................................................................................. 130 4.2.2 Mục tiêu ..................................................................................................................... 131 4.2.3 Định hướng và các mục tiêu phát triển dân số tỉnh Thanh Hóa đến 2030 ............... 132 4.3 Các giải pháp phát triển dân số tỉnh Thanh Hóa đến năm 2030 ........................... 135 4.3.1 Các giải pháp phát triển dân số chung ..................................................................... 135 4.3.2 Các giải pháp cụ thể .................................................................................................. 143 4.3.3 Các giải pháp theo các nhóm đơn vị hành chính ...................................................... 145 TIỂU KẾT CHƯƠNG 4 ..................................................................................................... 148 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .................................................................................. 149 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................ 152 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN PHỤ LỤC
8. DANH MỤC BẢNG SỐ LIỆU STT Tên bảng Trang 1 Bảng 1.1. Số mẫu và đơn vị khảo sát 6 2 Bảng 1.2. Chỉ tiêu xác định cơ cấu dân số trẻ và già 19 3 Bảng 1.3. Các chỉ tiêu nghiên cứu đặc điểm dân số 36 4 Bảng 1.4. Tỉ số phụ thuộc và chỉ số già hóa của Việt Nam, 1999 - 2019 39 5 Bảng 1.5. Mật độ dân số theo vùng KT - XH của Việt Nam năm 2009 và 2019 40 6 Bảng 2.1 Dân số chia theo các dân tộc tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 1999 - 2018 47 7 Bảng 2.2. Tốc độ tăng trưởng GRDP tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 1999 - 2018 48 (theo giá so sánh 1994 và 2010) 8 Bảng 2.3. Biến động diện tích, cơ cấu, bình quân diện tích đất/người theo mục 62 đích sử dụng của tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 1999 - 2018. 9 Bảng 3.1. Qui mô dân số của Thanh Hoá so với cả nước và vùng Bắc Trung 67 Bộ giai đoạn 1999 - 2018 10 Bảng 3.2. Tỉ lệ GTDS tỉnh Thanh Hóa so với vùng Bắc Trung Bộ và cả nước, 69 1999 - 2018 11 Bảng 3.3. Tỉ lệ gia tăng dân hàng năm và tỉ lệ tăng dân số bình quân giai đoạn 70 1999 - 2018 phân theo các ĐVHC tỉnh Thanh Hóa 12 Bảng 3.4. CBR và TFR của tỉnh Thanh Hoá so với cả nước giai đoạn 1999 - 72 2018 13 Bảng 3.5. Tỉ lệ sinh con thứ 3 + của Thanh Hóa, Bắc Trung Bộ và cả nước giai 76 đoạn 1999 - 2018 14 Bảng 3.6. Tỉ suất chết thô của Thanh Hoá và cả nước giai đoạn 1999 - 2018 77 15 Bảng 3.7. ASDR theo giới tính của Thanh Hóa năm 1999, 2009 và 2018 78 16 Bảng 3.8. Tỉ suất chết của trẻ em dưới 1 tuổi và dưới 5 tuổi của Thanh Hóa và 79 cả nước giai đoạn 1999 - 2018 17 Bảng 3.9. CDR và IMR của tỉnh Thanh Hóa phân các vùng miền và theo 80 ĐVHC, 1999 - 2018 18 Bảng 3.10. Gia tăng dân số tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 1999 - 2018 83 19 Bảng 3.11. Số lượng và tỉ lệ người di cư của tỉnh Thanh Hóa qua các giai đoạn 84 20 Bảng 3.12. Di cư ở Thanh Hóa so với một số địa phương điển hình trong nước 84 năm 2004, 2009, 2014 và 2018 21 Bảng 3.13. Tình hình di cư theo các huyện/TX/TP của tỉnh Thanh Hóa giai 86 đoạn 2009 - 2018
9. 22 Bảng 3.14. Dân số chia theo nam/nữ và tỉ số giới tính của Thanh Hóa giai 87 đoạn 1999 - 2018 23 Bảng 3.15. Tỉ số giới tính dân số tỉnh Thanh Hóa phân theo các ĐVHC giai 88 đoạn 1999 - 2018 24 Bảng 3.16. Tỉ số giới tính khi sinh (SRB) của Thanh Hóa và cả nước giai đoạn 90 1999 - 2018 25 Bảng 3.17. Cơ cấu dân số theo nhóm tuổi của Thanh Hóa và cả nước giai đoạn 92 1999 - 2018 26 Bảng 3.18. Tỉ lệ dân số phụ thuộc tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 1999 - 2018 93 27 Bảng 3.19. Chỉ số già hóa và tỉ lệ phụ thuộc dân số già theo các huyện/TX/TP 94 tỉnh Thanh Hóa năm 2018. 28 Bảng 3.20. Mật dộ dân số tỉnh Thanh Hóa so với một số tỉnh, thành và cả 95 nước giai đoạn 1999 - 2018 29 Bảng 3.21. Mật độ dân số theo các vùng tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 1999 - 98 2018 30 Bảng 3.22. Dân số, tốc độ tăng dân số bình quân năm và cơ cấu dân số theo 100 thành thị/nông thôn tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 1999 - 2018 31 Bảng 3.23. Tóm tắt một số đại lượng thống kê mô tả của các biến về gia tăng 102 dân số và phát triển kinh tế - xã hội ở tỉnh Thanh Hóa theo các ĐVHC 32 Bảng 3.24. Mối tương quan giữa các chỉ tiêu gia tăng dân số và các biến phát 104 triển KT - XH 33 Bảng 3.25. Hàm số tuyến tính biểu thị mối quan hệ giữa các chỉ tiêu gia tăng 106 dân số và phát triển kinh tế - xã hội 34 Bảng 3.26. Sự phân hóa các nhóm/cụm đơn vị hành chính theo chỉ tiêu gia 110 tăng dân số và phát triển KT - XH ở tỉnh Thanh Hóa 35 Bảng 3.27. Các chỉ tiêu đo lường gia tăng dân số và phát triển KT - XH tỉnh 111 Thanh Hóa theo các nhóm đơn vị hành chính 36 Bảng 3.28. Thông tin về khu vực điều tra, khảo sát 116 37 Bảng 3.29. Thông tin về các hoạt động sinh kế khu vực điều tra, khảo sát 117 38 Bảng 3.30. Tổng hợp thông tin về đặc điểm dân số tại các địa bàn điều tra, 119 khảo sát (1) 39 Bảng 3.31. Tổng hợp thông tin về đặc điểm dân số tại các địa bàn điều tra, 121 khảo sát (2) 40 Bảng 3.32. Tương quan giữa gia tăng dân số với các biến phát triển KT - XH 124 tại các khu vực khảo sát 41 Bảng 4.1. Dự báo một số chỉ tiêu đặc điểm dân số chủ yếu của Thanh Hóa 130 năm 2030
10. DANH MỤC HÌNH VẼ STT Tên hình Trang 1 Hình 1.1. Các kiểu tháp dân số cơ bản 20 2 Hình 1.2. Mô hình sinh sớm và sinh muộn 22 3 Hình 1.3. Mô hình tử vong dạng chữ U và J 23 4 Hình 1.4. Mô hình quá độ dân số cổ điển (sử dụng CBR và CDR) 23 5 Hình 1.5. Mô hình quá độ dân số hiện đại (sử dụng eo và TFR) 25 6 Hình 1.6. Mô hình di dân của S.Lee 26 7 Hình 1.7. Sơ đồ các nhân tố ảnh hưởng đến đặc điểm dân số 28 8 Hình 1.8. Tháp dân số Việt Nam các năm 1979, 1989, 1999, 2009 và 2014 38 9 Hình 1.9. Cơ cấu dân số thành thị, nông thôn của Việt Nam năm 1999, 40 2009 và 2019 10 Hình 2.1. Cơ cấu tổng sản phẩm (GRDP) tỉnh Thanh Hóa (theo giá hiện 48 hành) giai đoạn 1999 - 2018 11 Hình 3.1. Sự biến động qui mô dân số theo các đơn vị hành chính tỉnh 68 Thanh Hoá năm 1999, 2018 12 Hình 3.2. Tỉ suất sinh, tử và gia tăng tự nhiên dân số tỉnh Thanh Hoá giai 71 đoạn 1999 - 2018 13 Hình 3.3. Tổng tỉ suất sinh (TFR) của Thanh Hóa giai đoạn 1999 - 2018 73 14 Hình 3.4. Chỉ số CBD và TFR theo vùng của tỉnh Thanh Hóa năm 2018 73 15 Hình 3.5. Mô hình sinh của phụ nữ tỉnh Thanh Hoá năm 1999, 2009 và 74 2018 16 Hình 3.6. Đồ thị thể hiện mô hình tử vong chia theo nhóm tuổi và giới 78 tính của tỉnh Thanh Hóa năm 1999, 2009 và 2018 17 Hình 3.7. Mô hình quá độ dân số tỉnh Thanh Hóa từ năm 1955 đến 2018 82 18 Hình 3.8. Tháp tuổi dân số tỉnh Thanh Hóa năm 1999, 2009 và 2014 91 19 Hình 3.9. Biến động qui mô dân số, dân số từ 60 tuổi trở lên và chỉ số già 93 hóa dân số ở Thanh Hóa giai đoạn 1999 - 2018 20 Hình 3.10. Sự thay đổi mật độ dân số theo các ĐVHC năm 2018 so với 96 năm 1999 tỉnh Thanh Hóa 21 Hình 3.11. Quy trình phân nhóm/kiểu lãnh thổ nghiên cứu đặc điểm dân 101 số tỉnh Thanh Hóa dựa trên mối quan hệ giữa gia tăng dân số và phát triển kinh tế - xã hội