Luận án Khai thác tài nguyên du lịch nhân văn để phát triển du lịch ở Thành phố Hồ Chí Minh

Nội dung tài liệu: Luận án Khai thác tài nguyên du lịch nhân văn để phát triển du lịch ở Thành phố Hồ Chí Minh

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH --------------- HOÀNG TRỌNG TUÂN KHAI THÁC TÀI NGUYÊN DU LỊCH NHÂN VĂN ĐỂ PHÁT TRIỂN DU LỊCH Ở THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN ÁN TIẾN SĨ ĐỊA LÍ Thành phố Hồ Chí Minh - 2018
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH --------------- HOÀNG TRỌNG TUÂN KHAI THÁC TÀI NGUYÊN DU LỊCH NHÂN VĂN ĐỂ PHÁT TRIỂN DU LỊCH Ở THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH CHUYÊN NGÀNH: ĐỊA LÍ HỌC MÃ SỐ: 62.31.05.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ ĐỊA LÍ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS. TS. PHẠM XUÂN HẬU Thành phố Hồ Chí Minh - 2018
3. i LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của riêng tôi. Ngoài những thông tin đã ghi nguồn trích dẫn, các thông tin khác do tác giả tự nghiên cứu một cách trung thực và chưa từng được ai công bố. Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2018 Tác giả Hoàng Trọng Tuân
4. ii MỤC LỤC Trang Lời cam đoan ............................................................................................................... i Mục lục ....................................................................................................................... ii Danh mục chữ viết tắt ................................................................................................. v Danh mục bảng ......................................................................................................... vi Danh mục biểu đồ ..................................................................................................... vi Danh mục sơ đồ ........................................................................................................ vii Danh mục bản đồ ..................................................................................................... vii PHẦN MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................ 1 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................... 2 3. Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài ............................... 2 4. Giới hạn phạm vi nghiên cứu .......................................................................... 10 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu .......................................................... 11 6. Khung nghiên cứu............................................................................................ 17 7. Đóng góp của luận án ...................................................................................... 18 8. Cấu trúc luận án ............................................................................................... 18 PHẦN NỘI DUNG ................................................................................................... 19 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ KHAI THÁC TÀI NGUYÊN DU LỊCH NHÂN VĂN CHO PHÁTTRI ỂN DU LỊCH ......................................... 19 1.1. Cơ sở lý luận ................................................................................................. 19 1.1.1. Các khái niệm liên quan....................................................................... 19 1.1.2. Phân loại tài nguyên du lịch nhân văn ................................................ 23 1.1.3. Đặc điểm tài nguyên du lịch nhân văn ................................................. 29 1.1.4. Nguyên tắc khai thác tài nguyên du lịch nhân văn .............................. 30 1.1.5. Các nhân tố ảnh hưởng đến khai thác tài nguyên du lịch nhân văn ... 31 1.1.6. Các tiêu chí đánh giá khai thác tài nguyên du lịch nhân văn .............. 35 1.2. Cơ sở thực tiễn .............................................................................................. 41 1.2.1. Trên thế giới ......................................................................................... 41
5. iii 1.2.2. Ở Việt Nam ........................................................................................... 46 Chương 2: CÁC NHÂN ỐT ẢNH HƯỞNG VÀ THỰC TRẠNG KHAI THÁC TÀI NGUYÊN DU LỊCH NHÂN VĂN Ở THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ............ 51 2.1. Khái quát về Thành phố Hồ Chí Minh ......................................................... 51 2.2. Tài nguyên du lịch nhân văn ở Thành phố Hồ Chí Minh ............................. 54 2.2.1. Di sản, di tích lịch sử - văn hóa ........................................................... 54 2.2.2. Công trình nhân tạo ............................................................................. 59 2.2.3. Lễ hội .................................................................................................... 60 2.2.4. Sự kiện đặc biệt .................................................................................... 60 2.2.5. Làng nghề, phố nghề và sản phẩm nghề truyền thống ........................ 60 2.2.6. Ẩm thực truyền thống ........................................................................... 61 2.2.7. Các hoạt động nhận thức khác ............................................................ 62 2.2.8. Các điểm tài nguyên du lịch nhân văn quan trọng cho phát triển du lịch ở Thành phố Hồ Chí Minh ...................................................................... 63 2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến khai thác tài nguyên du lịch nhân văn ở Thành phố Hồ Chí Minh ...................................................................................... 71 2.3.1. Vị trí địa lý ........................................................................................... 71 2.3.2. Đặc điểm tự nhiên ................................................................................ 71 2.3.3. Đặc điểm kinh tế - xã hội ..................................................................... 72 2.3.4. Đặc điểm nguồn tài nguyên du lịch ..................................................... 77 2.4. Thực trạng khai thác tài nguyên du lịch nhân văn ở Thành phố Hồ Chí Minh ...................................................................................... 78 2.4.1. Khái quát chung về hoạt động du lịch ở Thành phố Hồ Chí Minh ...... 78 2.4.2. Thực trạng khai thác tài nguyên du lịch nhân văn ở Thành phố Hồ Chí Minh ................................................................................ 87 2.4.3. Đánh giá thực trạng khai thác tài nguyên du lịch nhân văn ở Thành phố Hồ Chí Minh .......................................................................................... 106
6. iv Chương 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP KHAI THÁC TÀI NGUYÊN DU LỊCH NHÂN VĂN Ở THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ........................................... 125 3.1. Định hướng khai thác tài nguyên du lịch nhân văn ở Thành phố Hồ Chí Minh .................................................................................... 125 3.1.1. Cơ sở định hướng ............................................................................... 125 3.1.2. Định hướng khai thác ......................................................................... 127 3.2. Một số giải pháp khai thác tài nguyên du lịch nhân văn ở Thành phố Hồ Chí Minh .................................................................................... 136 3.2.1. Giải pháp bảo tồn nguồn tài nguyên .................................................. 136 3.2.2. Giải pháp nâng cao tính hấp dẫn của nội dung tham quan .............. 137 3.2.3. Giải pháp nâng cao khả năng tiếp cận của khách du lịch ................. 137 3.2.4. Giải pháp hoàn thiện cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất - kỹ thuật phục vụ du lịch ............................................................................................. 138 3.2.5. Giải pháp ứng dụng khoa học - công nghệ trong khai thác nguồn tài nguyên ..................................................................................................... 138 3.2.6. Giải pháp liên kết, hợp tác trong khai thác nguồn tài nguyên .......... 138 3.2.7. Giải pháp khác ................................................................................... 139 3.3. Một số kiến nghị ......................................................................................... 140 3.3.1. Đối với cơ quan quản lý Nhà nước .................................................... 140 3.3.2. Đối với Hiệp hội Du lịch Thành phố Hồ Chí Minh và các hội nghề nghiệp .................................................................................................. 142 3.3.3. Đối với doanh nghiệp du lịch ............................................................. 142 3.3.4. Đối với nhà nghiên cứu du lịch .......................................................... 142 3.3.5. Đối với Ban quản lý, cá nhân sở hữu điểm tài nguyên du lịch nhân văn ....................................................................................................... 142 PHẦN KẾT LUẬN ................................................................................................. 147 DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU ....................................................... 150 LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ............................................................................... 150 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 151 PHỤ LỤC .................................................................................................................... I
7. v DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT BQL: Ban quản lý CSHT: Cơ sở hạ tầng CSVC-KT: Cơ sở vật chất - kỹ thuật CVVH: Công viên văn hóa DTLS: Di tích lịch sử DTLSVH: Di tích lịch sử - văn hóa GRDP: Tổng sản phẩm trên địa bàn (Gross Regional Domestic Product) GTVT: Giao thông vận tải HDV: Hướng dẫn viên KDL: Khu du lịch KT-XH: Kinh tế - xã hội MICE: Hội nghị (Meetings), Khen thưởng (Incentives), Hội thảo (Conventions) và Triển lãm (Exhibitions) PTDL: Phát triển du lịch QL: Quốc lộ SPDL: Sản phẩm du lịch TNDL: Tài nguyên du lịch TNDLNV: Tài nguyên du lịch nhân văn TNDLTN: Tài nguyên du lịch tự nhiên TP: Thành phố TPHCM: Thành phố Hồ Chí Minh TTTM: Trung tâm thương mại UBND: Ủy ban nhân dân UNESCO: Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hiệp Quốc (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) UNWTO: Tổ chức Du lịch Thế giới (United Nations World Tourism Organization) VH&TT: Văn hóa và Thể thao VHTT&DL: Văn hóa, Thể thao và Du lịch
8. vi DANH MỤC BẢNG Stt Ký hiệu Tên bảng Trang 1 Bảng 1.1 Mối quan hệ giữa một số loại TNDLNV với các loại hình 22 và SPDL 2 Bảng 1.2 Các tiêu chí đánh giá khai thác TNDL và TNDLNV 35 3 Bảng 2.1 Số lượng di tích đã được xếp hạng ở TPHCM 55 4 Bảng 2.2 Số khách sạn và cơ sở lưu trú ở TPHCM qua các năm 81 2011 - 2015 5 Bảng 2.3 Tổng hợp tiêu chí và chỉ tiêu đánh giá các điểm 122 TNDLNV đang khai thác 6 Bảng 2.4 Mối liên hệ giữa các biến số với sự hài lòng của khách 123 du lịch tại các điểm TNDLNV đang khai thác DANH MỤC BIỂU ĐỒ Stt Ký hiệu Tên biểu đồ Trang 1 Hình 2.2 Số lượng DTLSVH đã xếp hạng tại các tỉnh/thành phố 54 Vùng Đông Nam Bộ 2 Hình 2.4 Biểu đồ đình và miếu phân theo quận/huyện ở TPHCM 58 3 Hình 2.5 Biểu đồ lượt khách du lịch đến TPHCM 78 giai đoạn 1995 - 2015 4 Hình 2.6 Biểu đồ doanh thu du lịch TPHCM giai đoạn 2011 - 2015 80 5 Hình 2.7 Biểu đồ số lượt khách tham quan tại các bảo tàng 89 ở TPHCM qua các năm 2010 - 2015 6 Hình 2.8 Biểu đồ đánh giá của khách du lịch về tính an toàn tại 116 các điểm du lịch 7 Hình 2.9 Biểu đồ ý kiến cộng đồng địa phương về các chỉ tiêu 119 đánh giá tại điểm du lịch 8 Hình 2.10 Biểu đồ ý kiến doanh nghiệp du lịch về các chỉ tiêu đánh 120 giá tại điểm du lịch 9 Hình 2.11 Biểu đồ ý kiến khách du lịch về các chỉ tiêu đánh giá tại 121 điểm du lịch
9. vii DANH MỤC SƠ ĐỒ Stt Ký hiệu Tên sơ đồ Trang 1 Hình 0.1 Khung nghiên cứu 17 2 Hình 1.1 Sơ đồ mối quan hệ giữa các loại tài nguyên 21 3 Hình 1.2 Sơ đồ phân loại TNDLNV 24 4 Hình 1.3 Tiêu chí và chỉ tiêu đánh giá các điểm TNDLNV 39 đang được khai thác ở TPHCM DANH MỤC BẢN ĐỒ Stt Ký hiệu Tên ảnh, bản đồ Trang 1 Hình 2.1 Bản đồ hành chính TPHCM 53 2 Hình 2.3 Bản đồ TNDLNV ở TPHCM 56 3 Hình 3.1 Bản đồ khai thác TNDLNV ở TPHCM 135
10. 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Lịch sử hơn 300 năm hình thành và phát triển đã để lại trong lòng Thành phố Hồ Chí Minh (TPHCM) nguồn tài nguyên du lịch nhân văn (TNDLNV) đa dạng và đặc sắc. Nguồn tài nguyên này đã và đang là thế mạnh của Thành phố trong phát triển du lịch (PTDL). Trong kết quả bình chọn “Thành phố Hồ Chí Minh 100 điều thú vị” lần 1, có 70/100 điều thú vị về TPHCM liên quan đến các địa điểm và sự kiện thuộc về TNDLNV [63]. So với các tỉnh lân cận, nguồn TNDLNV cũng có lợi thế nổi trội, đặc biệt là hệ thống di tích lịch sử - văn hóa (DTLSVH). Riêng số lượng các điểm DTLSVH được xếp hạng cấp quốc gia ở TPHCM đã lớn hơn 07 tỉnh lân cận cộng lại (29/27 di tích) [72]. Hàng năm, khách du lịch quốc tế đến TPHCM luôn chiếm tỉ trọng cao so với cả nước. Tuy nhiên, tỷ trọng này ngày càng giảm. Nếu như năm 1995, khách du lịch quốc tế đến TPHCM chiếm 69,2% tổng lượt khách quốc tế của cả nước thì đến năm 2011 (thời điểm thực hiện luận án), con số này giảm xuống còn 58,3% (tương ứng 3,5 triệu lượt khách) [62], [76]. Một trong những nguyên nhân xuất phát từ cung du lịch là do nhiều lợi thế về TNDLNV chưa được khai thác hợp lý. Để tiếp tục giữ vị trí là trung tâm du lịch hàng đầu cả nước, TPHCM cần có những biện pháp nhằm khai thác nguồn tài nguyên du lịch (TNDL) một cách hợp lý. Vì trong hoạt động du lịch, nguồn TNDL chiếm từ 80 đến 90% giá trị sản phẩm du lịch (SPDL) và quyết định hướng chuyên môn hóa du lịch của mỗi địa phương [78, tr.32]. Tính đến thời điểm bắt đầu thực hiện nghiên cứu này, theo hiểu biết của tác giả, việc đánh giá về các điểm TNDLNV đang được khai thác ở TPHCM theo hướng tiếp cận từ dưới lên (từ cộng đồng lên) chưa được quan tâm đúng mức. Một số nghiên cứu trước đây nhiều nội dung không còn phù hợp, cần được cập nhật và bổ sung. Xuất phát từ nhận thức trên, tác giả đã lựa chọn đề tài “Khai thác tài nguyên du lịch nhân văn để phát triển du lịch ở Thành phố Hồ Chí Minh” làm chủ đề