Luận án Các nhân tố ảnh hưởng và giải pháp đảm bảo an ninh lương thực

Nội dung tài liệu: Luận án Các nhân tố ảnh hưởng và giải pháp đảm bảo an ninh lương thực

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ BÉ BA CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG VÀ GIẢI PHÁP ĐẢM BẢO AN NINH LƯƠNG THỰC VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG LUẬN ÁN TIẾN SĨ ĐỊA LÍ HỌC TP Hồ Chí Minh – Năm 2019 1
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ BÉ BA CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG VÀ GIẢI PHÁP ĐẢM BẢO AN NINH LƯƠNG THỰC Chuyên ngành : Địa lí học Mã số : 62 31 05 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ ĐỊA LÍ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1.PGS.TS NGUYỄN KIM HỒNG 2.PGS.TS ĐÀO NGỌC CẢNH Thành phố Hồ Chí Minh – Năm 2019 2
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của bản thân. Các số liệu và kết quả trình bày trong Luận án là trung thực và chưa được ai công bố trong bất kỳ công trình luận án nào trước đây.
4. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục chữ viết tắt Danh mục sơ đồ, biểu đồ Danh mục bảng Danh mục bản đồ MỞ ĐẦU ...........................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................1 2. Lịch sử nghiên cứu đề tài ..............................................................................2 3. Mục tiêu nghiên cứu....................................................................................16 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................................17 5. Phạm vi nghiên cứu.....................................................................................17 6. Quan điểm và Phương pháp nghiên cứu .....................................................18 6.1. Quan điểm nghiên cứu .............................................................................18 6.2.1 Phương pháp tiếp cận nghiên cứu ......................................................19 6.2.2 Phương pháp nghiên cứu....................................................................22 7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án..................................................28 Chương 1.CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ ĐẢM BẢO AN NINH LƯƠNG THỰC...........................................................30 1.1. Cơ sở lí luận về đảm bảo ANLT ..............................................................30 1.1.1. Các khái niệm về đảm bảo ANLT.....................................................30 1.1.2. Các cấp độ ANLT..............................................................................33 1.1.3. Vai trò của ANLT..............................................................................38 1.1.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến đảm bảo ANLT.....................................41 1.1.5. Các chỉ tiêu đánh giá ANLT..............................................................52
5. 1.2. Hiện trạng đảm bảo ANLT ở Việt Nam và kinh nghiệm một số nước trên thế giới ...............................................................................................54 1.2.1. Hiện trạng ANLT ở Việt Nam...........................................................54 1.2.2. Kinh nghiệm một số nước trên thế giới về đảm bảo ANLT..............60 Tiểu kết chương 1................................................................................................63 Chương 2. PHÂN TÍCH CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN ĐẢM BẢO AN NINH LƯƠNG THỰC Ở ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG...................................................................................64 2.1. Tổng quan vùng Đồng Bằng Sông Cửu Long..........................................64 2.1.1. Đặc điểm tự nhiên .............................................................................64 2.1.2. Dân số và lao động ............................................................................65 2.1.3. Đặc điểm kinh tế................................................................................65 2.2. Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến đảm bảo ANLT vùng ĐBSCL......67 2.2.1. Các nhân tố ảnh hưởng đến nguồn cung cho đảm bảo ANLT ở ĐBSCL..............................................................................................67 2.2.2. Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến tiêu dùng (tiếp cận lương thực ở vùng ĐBSCL) ......................................................................104 2.2.3. Sự phân hóa mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến 3 tiểu vùng sinh thái nông nghiệp ở ĐBSCL .....................................................114 Tiểu kết chương 2..............................................................................................117 Chương 3. HIỆN TRẠNG ĐẢM BẢO AN NINH LƯƠNG THỰC VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG ..............................118 3.1. Hiện trạng đảm bảo ANLT trong sản xuất lương thực ở vùng ĐBSCL..................................................................................................118 3.1.1. Quỹ đất sản xuất lương thực ở vùng ĐBSCL..................................118 3.1.2. Hiện trạng sản xuất lương thực có hạt ở ĐBSCL............................118 3.2. Hiện trạng đảm bảo an ninh lương thực trong phân phối.......................131 3.2.1. Các tác nhân tham gia vào kênh phân phối lương thực ở ĐBSCL..132
6. 3.2.2. Hệ thống các chợ và cơ sở kinh doanh có kinh doanh lương thực ở ĐBSCL.........................................................................................138 3.2.3. Những vấn đề còn tồn đọng trong đảm bảo ANLT trong phân phối ở ĐBSCL.................................................................................139 3.3. Khả năng tiếp cận lương thực ở vùng Đồng Bằng sông Cửu Long ......140 3.3.1. Khả năng tiếp cận lương thực cấp vùng..........................................140 3.3.2. Khả năng tiếp cận lương thực cấp hộ gia đình...............................146 Tiểu kết chương 3..............................................................................................155 Chương 4. ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP ĐẢM BẢO AN NINH LƯƠNG THỰC VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG .156 4.1. Cơ sở khoa học và thực tiễn để đề ra định hướng và giải pháp đảm bảo ANLT ở vùng ĐBSCL .....................................................................156 4.1.1. Thị trường lương thực thế giớí........................................................156 4.1.2. Thị trường lương thực Việt Nam.....................................................158 4.1.3. Hệ thống chính sách liên quan đến đảm bảo ANLT .......................159 4.1.4. Phân tích SWOT đối với vấn đề đảm bảo ANLT vùng ĐBSCL.....160 4.2. Định hướng chiến lược đảm bảo ANLT.................................................160 4.2.1. Đảm bảo ANLT vùng ĐBSCL gắn với mục tiêu đảm bảo ANLT quốc gia và khu vực ........................................................................160 4.2.2. Đảm bảo ANLT vùng ĐBSCL có tính đến tác động BĐKH ..........161 4.2.3. Đảm bảo ANLT vùng ĐBSCL gắn mục tiêu phát triển bền vững nông nghiệp, nông thôn...................................................................161 4.2.4. Đảm bảo ANLT vùng ĐBSCL gắn mục tiêu xóa đói giảm nghèo..162 4.2.5. Đảm bảo ANLT vùng ĐBSCL nhằm mục tiêu kinh tế và nhân đạo cùng gắn với ổn định chính trị quốc gia cũng như toàn thế giới ..................................................................................................163 4.3. Các giải pháp đảm bảo ANLT vùng ĐBSCL.........................................163 4.3.1. Các giải pháp đảm bảo ANLT trong sản xuất.................................163
7. 4.3.2.Giải pháp đảm bảo ANLT trong phân phối......................................176 4.3.3. Giải pháp tăng cường khả năng tiếp cận lương thực.......................180 Tiểu kết chương 4..............................................................................................189 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ.........................................................................190 TÀI LIỆU THAM KHẢO ..............................................................................193 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN.........................................................................................................204 PHỤ LỤC
8. DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT STT Chữ viết tắt Nội dung đầy đủ 1 ANLT An ninh lương thực 2 CGH Cơ giới hóa 3 CĐL Cánh đồng lớn 4 ĐBSH Đồng bằng sông Hồng 5 ĐBSCL Đồng bằng sông Cửu Long 6 ĐNB Đông Nam Bộ 7 TN Tây Nguyên 8 TDMNPB Trung du miền núi phía Bắc 9 DHNTB Duyên hải Nam Trung Bộ 10 BTB Bắc Trung Bộ 11 BĐKH Biến đổi khí hậu 12 FAO Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hiệp Quốc (Food and Agriculture Organization of the United Nations) 13 WB World Bank (Ngân Hàng Thế Giới) 14 BĐGLT Biến động giá lương thực 15 VFA Hiệp hội lương thực Việt Nam 16 WTO Tổ chức thương mại thế giới (World Trade Organization) 17 TPP Hiệp định đối tác xuyên Thái Bình Dương (Trans- Pacific Partnership Agreement
9. DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ Sơ đồ 0.1. Các yếu tố giới hạn khả năng tiếp cận lương thực của hộ gia đình..............................................................................................8 Sơ đồ 1.1. Các cấp độ ANLT và các cách tiếp cận ANLT...............................33 Sơ đồ 1.2. Khung phân tích ANLT cấp hộ gia đình.........................................35 Sơ đồ 1.3. Khung nghiên cứu ANLT cấp vùng................................................37 Sơ đồ 1.4. Sơ đồ tổng quát cân đối cung cầu lương thực.................................53 Sơ đồ 2.1. Tác động của BĐKH đến các khía cạnh của đảm bảo ANLT .......78 Sơ đồ 4.1. Mô hình liên kết trong CĐL theo hướng GAP..............................169 Sơ đồ 4.2. Dịch vụ hỗ trợ nông nghiệp ..........................................................183 Biểu đồ 2.1. Mức độ thiệt hại do thiên tai trong sản xuất của hộ gia đình ở ĐBSCL.....................................................................................81 Biểu đồ 2.2. Mức độ hỗ trợ của nhà nước khi sản xuất hộ gặp rủi ro do thiên tai........................................................................................82 Biểu đồ 2.3. Mức độ tổn thất trong sản xuất lương thực của hộ ở ĐBSCL ....82 Biểu đồ 2.4. Cơ cấu chi tiêu hộ gia đình vùng ĐBSCL.................................106 Biểu đồ 3.1. Biến động diện tích đất canh tác lúa của hộ gia đình ở ĐBSCL giai đoạn 2011- 2017...............................................119
10. DANH MỤC BẢNG Bảng 0.1. Cơ cấu mẫu điều tra cụ thể và cỡ mẫu ..........................................23 Bảng 0.2. Mô hình phân tích ma trận SWOT................................................27 Bảng 1.1. Tỷ lệ nghèo của Việt Nam giai đoạn 2010 -2018 .........................58 Bảng 2.1. Kết quả đánh giá độ tin cậy của thang đo các nhân tố ảnh hưởng đến ANLT vùng ĐBSCL ..................................................67 Bảng 2.2. KMO and Bartlett's Test của biến độc lập ....................................68 Bảng 2.3. Đánh giá độ tin cậy của thang đo đối với biến phụ thuộc (Y) ......71 Bảng 2.4. KMO and Bartlett's Test ...............................................................72 Bảng 2.5. Kết quả phân tích nhân tố khám phá biến phụ thuộc ....................72 Bảng 2.6. Tóm tắt mô hình hồi quy về mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến đảm bảo ANLT vùng ĐBSCL...........................................73 Bảng 2.7. Bảng phân tích phương sai hồi quy về mức độ ảnh hưởng của các nhân tô đến đảm bảo ANLT vùng ĐBSCL......................74 Bảng 2.8. Kết quả mô hình hồi quy về mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến đảm bảo ANLT vùng ĐBSCL...........................................75 Bảng 2.9. Mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến ANLT vùng ĐBSCL....76 Bảng 2.10. Các kênh tiêu thụ và nguồn cung cấp thông tin thị trường lương thực .....................................................................................85 Bảng 2.11. Phân tích mối quan hệ giữa tình trạng có đất và tình trạng ANLT............................................................................................94 Bảng 2.12. Tình hình biến động diện tích đất nông nghiệp hộ gia đình .........95 Bảng 2.13. Nguồn thu nhập chính của hộ gia đình vùng ĐBSCL...................95 Bảng 2.14. Kết quả khảo sát ý kiến hộ gia đình về tập quán sản xuất và phân phối của hộ gia đình vùng ĐBSCL ....................................101 Bảng 2.15. Tỷ trọng các khoản chi tiêu hộ gia đình vùng ĐBSCL và cả nước (%)......................................................................................105